REDAKTOR SÓZІ: Elimizde sýıtsıd taqyrybyna nazar aýdarǵan tanymal adam bar ma?
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDU) Bas dırektory Margaret Chan Gollıvýd akteri Robın Ýılıamstiń ózine qol salǵan ólimin jarnamalaǵandaı jarysa jazǵan álemdik BAQ-ty aıyptap, sókti. Al 47 jastaǵy ırlandııalyq ánshi Shıneıd O Konnor akter úshin qynjylyp, «Ómir súrýge 8 sebep» ánin shyǵardy. Onyń durys sheshim qabyldamaǵanyn aıtyp, keshine jınalǵan jurtty ondaı oıdan aýlaq bolýǵa shaqyrdy. DDU derekteri boıynsha, álemde ár 40 sekýnd saıyn bir adam ózine qol jumsaıdy eken. Qazaqstan bul kórsetkishter boıynsha «aldyńǵy orynda» kele jatqany árıne, kimniń bolsyn júregin qozǵary anyq. Biraq, elimizdegi osy máselege barynsha nazar aýdaryp, qaýiptiń aldyn alýǵa shaqyrǵan, «bas aýyrtqan» qandaı tanymal tulǵa bar? Qoǵamǵa olardyń sózi ótimdirek bolady desek, ótimdi sózdi aıtýdan nege qashady? Álde, «túıesi joǵalmaǵannyń basy aýyrmaıdynyń» keri me?
Ǵalymdardyń zertteýleri boıynsha, sýıtsıd úsh túrge bólinedi: Birinshisi - shynaıy sýıtsıd. Ondaı belgi boıynsha, adam ómirden túńilip, únemi kóńilsiz júredi. Mundaıda adam ómirdiń mánin joǵaltyp, ólimge asyǵady. Ekinshisi - jarııalyq sýıtsıd. Qandaı da máselege baılanysty, ózgelerdiń nazaryn aýdarmaq bolyp, ólgisi keletinin jarııa etedi. Úshinshisi - jasyryn sýıtsıd. Mundaı jaǵdaıda adam ózine qol jumsaý jaqsy emestigin túsinedi, biraq qıyndyqtan shyǵar jol joq bolyp kórinip, ólimge bas tigedi. Qaısysyna bolsa da eger belgili bolsa, dereý kómek qajet. Jalpy, adam psıhologııasyna qatysty bir jaıtqa nazar aýdarta ketelik. Negizi, júıke júıesi, psıhıkasy aýyrǵan adamdardy emdeý úshin psıho-profılaktıkalyq jáne psıho-gıgıenalyq ortalyqtar jumys jasaıdy. Ondaı aýrýhanalarda dárigerler kúshtep dári egýmen adamdy tynyshtandyrady. Al ǵylym boıynsha, birde bir psıhıkalyq aýrý dárimen jazylmaıtyny anyqtalǵan. Dárimen emdeýdi psıhıatrııa dese, al psıhoterapevt tásili boıynsha, adamdy sózben emdeý jaqsy nátıje kórsetken. Osynyń ózi, tehnologııalyq jetistikten góri adamı qarym-qatynas, adamdar arasyndaǵy adamgershiliktiń aýadaı qajettigin kórsetti. Ázirge, erte túıin jasamaı tura turalyq... QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Joldaýlaryndaǵy tapsyrmalardyń biri - adamnyń ómir jasyn uzartý. Al statıstıkaǵa súıensek, halyqtyń ortasha ómir jasyn kelte etip kórsetetin negizinen osy sýıtsıd oqıǵalary. Álemdik statıstıka boıynsha, 100 000 myń adamǵa shaqqanda 20-dan kóp adamnyń ózine qol jumsaý faktileri boıynsha, Qazaqstan Lıtva, Koreıa Respýblıkasy, Gaıana elderinen keıin tórtinshi orynda tur. Qazaqstannan keıingi orynda Vengrııa, Latvııa, Ýkraına, Japonııa. Sýıtsıd máselesine dabyl qaǵyp otyrǵan DDU sońǵy habarlamasynda, 2020 jylǵa qaraı bul kórsetkishti 10 paıyzǵa azaıtýdy qol alǵanyn aıtty. Biraq, buǵan tek 28 memleket qana qatysyp, naqty jumys josparyn bekitipti. DDU-nyń bulaı alańdaýynyń da sebepteri jeterlik. Halyqaralyq uıymnyń sońǵy 10 jyl boıy júrgizgen zertteýleri boıynsha, jyl saıyn 800 000 adam ózine qol salady. 15-29 jas aralyǵyndaǵy jastardyń sýıtsıdke beıimdiligi tipti, artyp ketken. Biraq, negizinen 70 ten asqan adamdardyń ózine qol salýy tipti úreı týǵyzyp otyr. «Sýıtsıd faktileri tirkelgen derekter boıynsha 75 paıyzy áleýmettik jaǵynan tómen elder eken. Al baı memleketterde er adamdar áıelderge qaraǵan 3 ese kóp», - deıdi DDU mamandary. Munyń sebepteri nede? Buǵan halyqaralyq uıym zertteýshileri keltirgen qorytyndy boıynsha jaýap berip kórelik: 1. 1,2 paıyzy densaýlyq nasharlyǵynan, 2. 3 paıyzy qarajat qıyndyǵynan, 3. 1,4 paıyzy ómir súrýdiń aýyrlyǵynan, 4. 6 paıyzy qumarlyqtan, 5. 18 paıyzy otbasy kelispeýshiliginen, 6. 18 paıyzy rýhanı dertten, 7. 19 paıyzy jazasyn óteýden jaltarý, taǵysyn taǵylar. Keı zertteýshiler munyń kóbisi ómir qıyndyǵyna tózgisi kelmegendikten jasaıtyn borkemik adamdardyń isi degen oı aıtady. Árıne, aıtýǵa ǵana ońaı. Olaı bolsa, ólimge syltaý izdep júrgen adamdy raıynan qaıtarý múmkin emes pe? Jyly sóz, ıdeologııalyq jumystar nátıje bermeıdi me? Eń qorqynyshtysy, mamandar sýıtsıdtiń 41 paıyzy neden bolatyny anyqtaı almaı otyr. Olarǵa qandaı em kerek? Osy derekterdiń ishinde jastardyń máselesi asa nazar aýdararlyq Óıtkeni, olarǵa qatysty málimetterdiń deni joǵaryda atalǵan áleýmettik sebepterge jatpaıdy. Ásirese, mektep oqýshysyn áleýmettik jaǵynan tarshylyq kórip, ózine qol jumsady degen faktiler senimsiz. Osy maqalany jazý barysynda kezdestirgen bir aqparatty usyna ketsek, Almaty oblysy Raıymbek aýdandyq «Han táńiri» gazetiniń málimeti boıynsha, 2008 jyly 2 mamyr men 3 maýsym aralyǵynda, ıaǵnı, 1 aıdyń ishinde 4 oqıǵa tirkelgen. Olar: 1993 jyly 8-synyp oqýshysy, 3 mamyr kúni keshki saǵat 19-00 shamasynda ózine qol jumsaǵan jerden tabylsa, 8 mamyr kúni 1998 jylǵy 3 synyp oqýshysy, 12 mamyr kúni 1991 jylǵy 10 synyp oqýshysy, 3 maýsym kúni 1996 jyly týǵan 20 jastaǵy jigit ózine qol salǵan. Bul tek, bizge belgili bolǵan aqparat qana. Kúni keshe Aqmola oblysynda jasóspirimniń darǵa asylyp, aýyr hálde aýrýhanaǵa jetkizligeni týraly aqparat tarady.
Jaqynda BAQ betterinde Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Adam quqyqtary jónindegi ýákil Asqar Shákirovtiń QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Aslan Sárinjipovke jazǵan ashyq haty jarııa boldy. «Bizdiń aldyńǵy jibergen usynystarymyzǵa jáne balalardy qorǵaý salasyndaǵy naqty máselelerdi kórsete otyryp jibergen hattarymyzǵa tıisti nazar aýdarylmaýyna baılanysty ulttyq quqyqtyq qorǵaý mekemesi Sizge osy ashyq hatty joldaýǵa májbúr bolyp otyr» dep hatynyń salmaǵyn bildirgen ýákil Qazaqstandaǵy adam alańdarlyq máselelerge nazar aýdartady. Onyń aıtýynsha, zertteýler balalardyń 66,3 % mektepte zorlyq-zombylyqqa tap bolatynyn, zorlyq-zombylyqqa kýá, onyń qurbany ne aıypty bolatynyn anyqtaǵan. «Bul rette saýalnama júrgizilgen balalardyń 23% fızıkalyq jábirleý, 20%-y balalar arasyndaǵy bopsalaý, 27%-y muǵalimder tarapynan jazalaý qurbany bolǵan», - dep jazady ol. «Jasóspirimder arasynda ózine qol salý deńgeıiniń joǵary bolý máselesiniń osy taqyryppen ózara tyǵyz baılanysy bar, ol boıynsha Qazaqstan tıisti álemdik reıtıngterde sońǵy pozıtsııalarda emes. Bizdiń zertteýlerimiz boıynsha balalardyń 27,4% bir kezderde ózine zaqym keltirýmen aınalysqan jáne ózine qol salýǵa árekettengen. Óz denesine zaqym keltirý áreket retsıdıviniń deńgeıi 75,3 % quraıdy», dep jazady Asqar Shákirov ashyq hatta. Asqar Shákirovtiń aıtýynsha, ózine qol salýdyń belgili bir bóliginiń aldyn alýǵa bolady. Sýıtsıdologııa salasyndaǵy halyqaralyq sarapshy, professor Marko Sarkıaponeniń qorytyndylaryna sáıkes, balalar arasyndaǵy aqyry ólimmen aıaqtalǵan sýıtsıd jaǵdaılarynyń kem degende 24,3 paıyzy sońǵy hattar bolǵan. Alaıda, olar ýákiletti organdar, pedagogtar men psıhologtar tarapynan naqty taldaýǵa alynbaǵan. Sonda, bul másele kimge kerek? Zertteýshi ǵalymdar sýıtsıdtiń áleýmettik qıyndyqtar men kedeılikke baılanysty emes ekenin jaqsy túsinedi. DDU málimetine júginsek, Latyn Amerıkasy men Afrıkanyń kóptegen kedeı elderindegi sýıtsıd Shyǵys Eýropanyń «baı» memleketterimen salystyrǵanda joqtyń qasy. Mysaly, Baltyq elderi, Fınlıandııa, Vengrııa, Japonııa taǵy da basqa áleýmettik jaǵynan jaqsy qamtylǵan elderde sýıtsıd oqıǵasy kóp. Bul kórsetkish adamdardyń ózine qol jumsaýy kedeıliktiń sebebinen emes, basqa da qyry baryn taǵy bir dáleldegendeı. Oıymyzdy qorytyndylaı kele, zertteýshilerdiń sýıtsıdpen kúreste ıdeologııalyq jaǵynan jumysty kúsheıtý kerek degen sheshimin qýattaımyz. Biraq, ıdeologııalyq jumysta keı úkimettik emes uıymdar qoldanyp júrgendeı, ózge eldiń ádis-tásilin emes, óz ultymyzdyń rýhanı qundylyqtaryn paıdalaný nátıjeli bolar edi. Jastardyń sanasyn ýlap otyrǵan sýbmádenıetterge qarsy ulttyq qundylyqtarymyzdy, mádenı muralarymyzdy osy máselege basty «qarý» eter kez jetti. «Eldi sóktik saıtanǵa eresiń dep, Nege olarǵa tizginiń beresiń dep? Elirtkenge erigip ere berseń, Eskerttim, azyp-tozyp ólesiń dep!», -dep Abaı atamyz aıtqandaı, bul máselede bizge qazir babalar sózi aýadaı qajet bolyp otyr. Óıtkeni, Qazaqstanda bul qatardaǵy "kezekshi" taqyryp emes, kún tártibindegi eń aýyr suraq! Qazir onyń tek, sebebi anyqtaý ǵana emes, aldyn alý úshin júıeli jumys qajet.
Almas Muqashuly