Rasýl Jumaly «Jańa Qazaqstan» týraly: Endi eski súrleýmen júre bersek, tyǵyryqqa qaıta tirelemiz
- Rasýl Bereketuly, suhbatty Memleket basshysynyń «Jańa Qazaqstan» qurý ıdeıasynan bastasam deımin. Sizdiń oıyńyzsha, bul protsess qalaı júzege asady jáne onyń negizgi mindetteri qandaı bolmaq?
- Eń aldymen, «Jańa Qazaqstan» túsiniginiń paıda bolýyna toqtalý kerek. Elimizdiń burynǵy saıası júıesi eskirdi. «Qasiretti qańtardyń» sebepterin qoǵamnyń ár múshesi ájeptáýir túsinip otyr. Halyqty bastapqyda beıbit narazylyqqa, beıbit sherýge alyp shyqqan máseleler jyldar boıy sheshilmeı keldi. Olar - áleýmettik teńsizdik, el baılyǵynyń teńdeı úlestirilmeýi, jemqorlyq, baǵanyń sharyqtaýy, jumyssyzdyq, jastardyń sheshilmegen máseleleri. Osyndaı qordalanǵan problemalardyń sheshilmeýi kóp jaǵdaıda saıası júıege kelip tireledi. Jabyq, tuıyq, qoǵammen sanaspaıtyn, qoǵamǵa ózin dáleldeı almaǵan bıliktiń ne istep otyrǵanyn halyq aıtarlyqtaı baqylaı almaıdy. Sondyqtan oǵan yqpal da ete almaıdy. Mine, osyndaı jaıttar barlyǵy toptasyp, úlken qatelikke, tyǵyryqqa alyp keldi. Sondyqtan bul qıyndyqty boldyrmaý úshin onyń sebepterin zertteý kerek. Saldarymen emes, sebebimen kúresý kerek. Sonymen qatar, endigi kezekte bizdiń qoǵam úshin osyndaı qalyppen ómir súrýge bolmaıdy. Eski súrleýmen júre beretin bolsaq, qaıta tyǵyryqqa tirelemiz. «Jańa Qazaqstan» ıdeıasynyń týyndaý sebebi - osy. Meniń túsinigimde «Jańa Qazaqstanda» degen - ashyq bıligi bar, halqy baqylaı alatyn, tıisti demokratııalyq tetikteri ornaǵan, onyń ishinde táýelsiz saıası partııa, táýelsiz baspasóz, táýelsiz sot, ádil saılaýlar sııaqty alǵysharttary qalyptasqan memleket. Onyń maqsaty da - osy. Qazir bul máselege prezıdent shyndap kiriskendeı. Shyn máninde, jaǵdaıdy ózgertý keregin basshylyq túsinip otyr. Halyqtyń senimin qaıtarý kerek. Elde bolǵan dúrbeleń, qańtardaǵy sekildi qantógis qaıtalanbasyna kepildik bar ma? Menińshe, bul óte ózekti suraq. Sondyqtan qazir bir jarym aı ýaqyttyń ishinde alǵashqy qadamdardy kórip otyrmyz. Jumys jasalyp jatyr.
Jalpy osyndaı reformalardy Qasym-Jomart Toqaev bılikke kele sala jarııalady jáne bastap ta ketken edi. Esterińizde bolsa, saıası reformalarǵa baǵyttalǵan birtalaı zań qabyldandy. Ózi de meılinshe ashyq bolýǵa umytyldy. «Halyq únine qulaq asatyn úkimet» qaǵıdaty da bar. Qoǵamdyq senim keńesin qurdy, baspasózge jıi shyǵyp turady. Biraq ózderińiz kórip turǵandaı, bul sharalar jetkiliksiz boldy. Saıasatta ıgi úrdister tez júre qoımaıdy, ol úshin ýaqyt kerek. Kedendegi, onyń ishinde Qordaıdaǵy qanshama máseleleler kóterilýde. Biraq 30 jylda sheshilmeı, ysyrylyp kelgen problemalardyń barlyǵyn bir-eki aıda nemese bir-eki jylda sheship tastaý múmkin emes. Árıne, halyq sharshady, qoǵam qajydy, biraq kútýden basqa jol joq.
Sondaı-aq, bul jańarýda bılik bizdi qalaı jarylqaıdy dep otyrǵan jaramaıdy, kerisinshe qoǵamnyń ózi de buǵan múddeli bolyp, atsalysýy kerek. Ár nárseni synaý ońaı da, al naqty bir isterdi jasaý qıynǵa soǵady. Dese de órkenıettiń joly sol. Belsendi azamattar ózderiniń saıası toptaryn quryp, saılaýǵa túsýi kerek. Qazir birneshe zańnamalyq jeńildikter berilip otyr. Atap aıtar bolsam, tirkeý, qol jınaý jeńildikteri. Saıasat kelisý - alańy. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» degen kontseptsııa bar jáne oǵan qulaq asyp otyrǵan bılikti de kórip otyrmyz. Mysaly, keshe ǵana qanshama sóz bolǵan ýtılalym mólsherlemesi 50%-ǵa azaıdy. Sondaı-aq halyq narazylyǵyn týdyrǵan gaz máselesi boıynsha baǵa 50-60 teńge kóleminde 2024 jylǵa deıin turaqtaldy. Bul da qoǵamnyń talaptaryna bılik qulaq asyp otyrǵanynyń kórsetkishi.
- Qasym-Jomart Kemeluly jaqynda otandyq telearnada bergen suhbatynda jaqyn arada elimizde saıası reformalar bolatynyn aıtty. Naýryzdyń ortasyna taman halyqqa úndeý jarııalaıtynyn da atap ótti. Sizdiń oıyńyzsha, bul úndeýde qandaı másele kóteriledi? Prezıdent qandaı problemalarǵa basymdyq beredi?
- Jalpy naqty ne aıtatynyn boljaý qıyn. Alaıda, nobaıy belgili. Ol biz aıtyp otyrǵan - Jańa Qazaqstan. Eskishe ómir súrýge bolmaıdy, jańarýymyz kerek. Ol boıynsha - ekonomıka men saıasat qatar júrýi kerek. Sonymen qatar rýhanııat ta olardan qalyspaǵany jón. Eldiń áleýmettik máselelerin sheshý barysynda Konstıtıýtsııada jazylǵandaı adam ómiri, onyń ıgiligi, onyń múddesi birinshi orynda turýy kerek. Toqaev bılikke kelgeli eki jarym jyl boldy. Sodan keıin kezeń-kezeńimen saıası reformalar jasaldy, onnan asa zań qabyldandy. Onyń ishinde beıbit sherýler, saıası partııalar, saılaý protsesi, ózin-ózi basqarýǵa qatysty zańdar bar. Nátıjesinde, halyq óz talabyn ashyq aıta bastady, máselen, 2021 jyly mıtıngter men sherý sany aldyńǵy jylǵy kórsetkishpen salystyrǵanda 10 esege kóbeıdi. Munyń ózi jasalyp jatqan jumystardyń durys baǵytta ekeniniń bir dáleli.
Menińshe, bul úndeýde áleýmettik-ekonomıkalyq máselelermen qatar, saıası reformalardyń jalǵasy sóz bolady. Onyń ishinde, jergilikti ózin ózi basqarý tetikterin keńeıtý, aýyl ákimderi, josparly túrde aýdan ákimderi, oblys ákimderi týraly narazylyq týdyryp otyrǵan birqatar problema bar. Bul nárseniń astyrtyn qaterleri de joq dep aıtýǵa kelmes. Birden «shash al dese bas alyp» sheshe salatyn másele de emes. Bul jerde de saýatty qadam bolmasa tyǵyryqqa tirelýimiz múmkin. Atalǵan máseleler baıyppen, salmaqtylyq tanyta otyryp sheshilýi kerek.
- Qańtar oqıǵasynan keıin bılikte aýys-túıister bolyp jatyr. Munyń prezıdent aıtqan «Jańa Qazaqstan» ıdeıasymen baılanysy bar dep oılaısyz ba?
Meniń oıymsha, úkimetke, bılikke jastardy kóbirek tartý kerek. Sońǵy statıstıka boıynsha, bizdegi úkimet músheleriniń ortasha jasy - 50 jas. Eýropa elderinde bul kórsetkish - 35-40 jas eken. Soǵan qaraǵanda atqarýshy bılikti álbette, jasartý kerek. Bul dáleldeýdi qajet etpeıtin tujyrym dep sanaımyn. Azamattyń tolysyp, qaıratty, tájirıbesi men tabandylyǵy sharyqtaý shegine jetken kezi shamamen 25-40 jas. Sondyqtan jastardy, jas azamattardy tartý kerek. Jalpy qazirgi tańda elimizde kadr máselesi birinshi kezekte tur. Saıası reforma deısiz be, aýyldy basqarý deısiz be, áleýmettik máselelerdi sheshý deısiz be, bunyń barlyǵy osy zańdardy oryndaýshy azamattarǵa kelip tireledi. Qarap otyrsaq, bizde konsıtýttsııadaǵy zańdarda óte jaqsy tetikter qarastyrylǵan. Biraq ony iske asyrýǵa kelgende aqsap jatyrmyz. Memleket basshysy aıtqandaı, kadrlyq aýys-túıis - eksperıment emes. Bul árekettiń artynda mıllıondaǵan halyq tur. Jeńil-jelpi ári asyǵys sheshimderge múlde barýǵa bolmaıdy. Qazir eksperımentti óreskel júrgizetin bolsa, memlekettik basqarý júıesin toqtatyp alýymyz yqtımal. Qasym-Jomart Toqaev óz sózinde «biz kez-kelgen reforma júrgizemiz, biraq túpkilikti qundylyqtarymyzǵa nuqsan keltirmeıik» degen bolatyn. Onyń ishinde táýelsizdikke, eldiń amandyǵyna, jerdiń tutastyǵyna nuqsan keltirmeı ózgeris jasaý kerek. Kadrlyq máseleler sheshile jatar. Túrli tetikter qarastyrylǵan. Onyń ishinde, Prezıdenttiń kadrlyq rezervi bar. Alaıda aıta ketetin jaıt, qaı salada da básekelestik bolýy kerek. Sonyń ishinde, ekonomıkada kompanııalar bir-birimen básekege túsýi tıis. Qazaqstannyń taǵdyry Qazaqstannan basqa eshkimge keregi joq. Bılikten ǵana kútip otyrmaı, ózimiz de ıkemdelip, áreket etýimiz kerek. «Memleket maǵan ne beredi emes, men memleketke ne beremin» deıtin sózdi tikeleı qoldanatyn ýaqyty keldi.
- Keshegi qańtarda bolǵan oqıǵa elde terrorızm jáne ekstremızmmen kúres sharalaryn kúsheıtý kerek ekenin dáleldeı tústi. Cizdiń oıyńyzsha, Qazaqstandaǵy terrorızm jáne radıkalızmge qarsy kúres qalaı júrgizilýi tıis?
Iá, durys aıtasyz. Qańtar oqıǵasy sonyń bir dáleli boldy. Áý basta beıbit mıtıngke shyqty jurt. Biraq keıin bul árekettiń qantógiske ulasýyna kóleńkeli aram pıǵyldy kúshter tikeleı áser etti. Áli kúnge deıin «20 myń adam shetelden qalaı keldi» degen másele bar. Meniń oıymsha, olar shetelden kelgen joq. Shyn máninde, qansha adam bolǵanyn tergeý amaldary rastaı jatar. Biraq meniń oıymsha, olardyń basym bóligi ózimizdiń ishimizde júrdi. Bul tóńirektegi áńgimeler bizdiń biraz azamattarǵa tanys. 2010-2016 jyldar aralyǵynda qanshama terrorlyq áreket boldy. Olardy aýyzdyqtaý boıynsha sarapshylarymyz, saıasattanýshylarmyz, dintanýshylarmyz buǵan deıin de dabyl qaqqan bolatyn. Ár nárseni óz atymen ataý kerek.
Kez-kelgen problemany sheshýdiń alǵashqy joly - onyń bar ekenin moıyndaý. Bizde áli kúnge deıin ekstrımızm men radıkalızmge kelgende saıası erik-jiger jetińkiremeı otyr. Osyndaı qaýip-qaterdiń bar ekenin moıyndaıyq. Antıterrorlyq, antıekstrımıstik áreketter júrip jatyr. Biraq kóbinese ústirtin. Bul oraıda da saýatty ári bilikti kadrlar kerek. Sondaı-aq Ózbekstannyń tájirıbesinen sabaq alyp, rajıkaldy aǵymdarǵa zańdy túrde tyıym salatyn kez keldi dep oılaımyn. Ózbek halqy bul máseleni 90 jyldardyń aıaǵynda kóptegen synǵa qaramastan, sheship tastady. Sonyń nátıjesinde birtalaı qasiretten qutyldy. Bizde de árıne, tyıym salynǵan uıymdar bar. Áıtse de, keıbir jaǵdaılarǵa qatysty qazir de másele tym ýshyǵyp tur. Sondyqtan menińshe, saıası tańdaý jasaıtyn kez kelgen sııaqty. Biraq tek tyıym salý ǵana emes, tyıym sala tura balama usyný kerek. Balamasy - ózimizdiń dástúrli ıslam. Jastarymyz Shákárimniń, Abaıdyń, ál-Farabıdiń, ıAsaýıdyń jolymen nege júrmeıdi? Ekstrımızm salasynda qylmysqa barǵan azamatattarǵa qatysty saraptama jasalǵan. Onda olardyń basym bóligi qazaqshylyqtan kende qalǵan jastar ekeni anyqtalyp otyr. ıAǵnı, ishki dińgegi álsizdeý. Olar ekstremıstik ıdeologııanyń arbaýyna tezirek túsip qalady. Bul - dáleldengen fakt. Neǵurlym qazaq tilin bilse, óz tarıhynan sýsyndaǵan, ata-babasyn biletin balalardyń arańdatýǵa qarsy turý jáne oǵan jol bermeý sııaqty múmkindikteri bolady. Balama dep otyrǵanym osy.
- Qańtardaǵy oqıǵany mamandar muqııat saraptap, zerdeleýi kerek. Sizdińshe, biz odan qandaı sabaq aldyq? Onyń qaıtalanbasy úshin ne isteý kerek?
- Qańtardaǵy oqıǵadan keıin saıasattyń kúrdeli ekenine biraz adamnyń kózi jetken shyǵar. Saıasat bul - bol dese, bola salatyn, keremet gúldengen ádil qoǵam ornaı salatyn romantıkalyq túsinik emes ekenin birtalaı azamatymyz túsingen sııaqty. Keshegi jaǵdaıdan keıin kópshilik eseńgirep qaldy. Endi es jınap jatyr. Biraq bir jarym aı ótti. Sebepteri barshaǵa aıan. Bunyń barlyǵy endi saıası saýattylyqty, azamattyq jaýapkershilikti talap etedi. Negizgi sebep 30 jylda qordalanǵan másele dep oılaımyn. Buǵan deıin qoǵamnyń saıası saýatyn ashatyn, saıası mádenıetin kóteretin múmkindikter óte shekteýli boldy. Sondyqtan árıne, kesh te bolsa, osy dúnıelerdi bastaý qajet. Meniń meńzep otyrǵanym - durys aqparat berý. Ár berilip otyrǵan aqparatqa nemese saraptamaǵa árbir azamattyń, jastardyń syn kózben qaraı alýy. Ol úshin jaqsy túsindirme jumystary júrgizilýi kerek. Ásirese, bılik tarapynan. Prezıdenttiń ózi osy baǵyttaǵy dúnıelerdi qazir bastap ketti. Keshegi suhbattarynda osyny túsindik. Prezıdent halyq arasynda týyndaǵan ózekti ári ótkir suraqtarǵa da nyq jaýap berip otyr. Menińshe, basqa da bılik ókilderi osylaı jasaýy kerek.
Suhbatyńyzǵa rahmet!
Venera Jolamanqyzy