Prjeval jylqysyna qazaqı at berý ýaqyttyń enshisinde – Danııar Turǵambaev
- Danııar myrza, Qazaqstanǵa Chehııadan bir top delegatsııa kelip ketkenin estidik. Ne dep ketti? Prjeval jylqysyn bizge senip tapsyrýǵa daıynbyz deı me?
- Osydan bir aıdaı buryn bizdiń memleket pen Cheh memleketiniń arasynda Premer-Mınıstrlerdiń qatysýymen memorandýmǵa qol qoıylǵan. Sonyń arasynda Prjevalskıı jylqysyn Qazaqstanǵa qaıta oraltý týraly kelisim bar. Ǵylymı tilde reıntrodýktsııa deıdi, halyq tilimen aıtqanda jersindirý ǵoı. Cheh delegatsııasymen birge ózimizdegi erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardy bir jeti boıy aralap keldik. Memorandýmǵa qol qoıardyń aldynda 4-5 aýmaqty qarastyrǵanbyz – Qostanaı oblysyndaǵy «Altyn dala» rezervaty, «Naýryzym» rezervaty jáne «Altyn Emel» ulttyq parki. «Kólsaı», «Sharyn» ulttyq parkterin de kórdik.
Búgin sonyń ishinde «Altyn dala» rezervatynyń jerin laıyq dep otyrmyz. Chehııadaǵy zoobaq basshylary men Prjeval jylqysynyń kútimine jaýapty mamandary birge kelip, biz usynǵan aýmaqtardy kórdi. Praga zoobaǵynyń jersindirý baǵytyndaǵy eń sátti baǵdarlamasy Monǵolııanyń Gobı shólinde iske asqan. Bizdiń altyn dalanyń shóbi, sýy, aýasy, bári Monǵolııaǵa keledi eken. Sondyqtan artyq táýekelge barmaı, osy jerde jersindireıik degendi aıtty. Basqa jerge de jersindirýge bolatyn shyǵar. Biraq qazir búkil álemde Prjeval jylqysynyń sany az qalǵan. Qatelik jasaýǵa haqymyz joq. Sondyqtan chehtar osyndaı jerdiń syryn bilemiz dep «Altyn dalany» tańdap otyr.
- Sonda eshbir zertteý jasamaısyzdar ma?
- Bul túbegeıli sheshildi degen sóz emes. Olar kelip, bárin kózben kórip ketti. Endi ǵylymı zertteýler jasaımyz. «Altyn dalanyń» erekshe qorǵalatyn mártebesi bar. Ol jerde ǵylymı zertteýler únemi jasalyp turady. Sony kúsheıtemiz. Qostanaı dalasynyń qysy qatań ekenin, -40 gradýsqa deıin baratynyn, jeli mazasyz ekenin bilesizder. Biraq chehtar Gobıde de sondaı dep otyr. Ondaı kezde jylqy maly dara saılardy panalaıdy. Prjeval jylqysynyń túpki tegi dalanyń maly ǵoı. Gobıde jutty jyldar bolǵan eken. 2012 jyly jalpy Monǵolııada biraz jylqy qyrylypty. Sondaı qaterler bar ma, bárin zertteıdi. Shóbin, sýyn, bárin zertteıdi.
Bul erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq bolǵandyqtan zertteý kópke sozylmaıdy. Buryn zerttelmegen jer bolsa, 2-3 jylymyz keter edi.
Eń basynda jersindirýdi 3 jyldan keıin bastaımyz-aý dep oılaǵanbyz. Alǵashqy eki jyl zerttep alaıyq degenbiz. Biraq chehtar aýmaqtyń daıyn ekenin, mamandarymyzdyń bar ekenin kórip, kelesi jyly bastaıyq degendi aıtty.
Bul jumystyń ishindegi eń qıyny da, qymbaty da Chehııadan jylqy ákelý bolyp tur. Epızootıkalyq tekserýleri de bar. Monǵolııaǵa jersindirgen kezde peraplazmoz deıtin keneden juǵatyn aýrý bar. Chehııada bul jylqylar zoobaqta ustalady. Olardy dalaǵa, ıen tabıǵatqa shyǵarǵanda qaıtadan beıimdelýine ýaqyt ketedi. Sol jaǵynan zertteýler mindetti túrde jasalady. Ózderiniń vaktsınalary bar, solardy salyp ákeledi.
- Ol janýarlardyń ǵylymdaǵy aty Prjeval bolǵanymen, zaty qazaq dalasynyń taǵysy ǵoı. Áleýmettik jelide Prejval jylqysy degenshe, tarpań dep ataý kerek dep jazyp jatqandar bar. Ondaı pikirlerge ne deısiz?
- 1879 jyly Nıkolaı Mıhaılovıch Prjevalskıı degen polıak saıahatshy Monǵolııadan kele jatqanda Zaısan zastavasynyń Tıhonov degen basshysy jabaıy túz jylqysynyń terisi men basyn syıǵa tartady. Ony Sankt-Peterbýrgke ákep, zoologııalyq murajaıǵa qoıady. 1881 jyly ǵana zertteýge alynady. Polıakov degen ǵalym zerttep, jylqynyń buryn kezdespegen túri retinde tirkeıdi. Bas súıekti Prjevalskıı ákelgendikten sol kisiniń aty berilip ketken. Biz de Chehııaǵa baryp kórdik. Turqy, sıpaty bizdiń tarpańǵa, kerqulanǵa keledi. Ony ákelip, sanyn kóbeıtip alǵannan keıin ol máseleni de zertteımiz. Qazir kelmeı jatyp, atyn aýystyramyz degenimiz asyǵystyq bolatyn shyǵar.
Buryn bizde Prjeval jylqysy ań tiziminde bolmaǵan. «Qyzyl kitapta» bolmaǵan, sebebi joıylyp ketken. Endi jersindirý úshin oǵan zańdy bir statýs berý kerek. Sol úshin Prjeval jylqysy retinde «Qyzyl kitapqa» engizildi. Keıin sanyn kóbeıtken soń ǵalymdarmen birge atyn qazaqylandyryp jatsaq, biz oǵan tek qýanar edik. Ol úshin quryp ketý qaýpi týyndamaıtyndaı etip kóbeıtip alýymyz kerek.
Monǵolııada da Prjeval jylqysy retinde tirkelgen, biraq ondaǵy halyq túgel Tahı dep ataıdy.
Prjeval jylqysynyń jabaıy tabıǵattaǵy sońǵy tuıaǵy 1969 jyly joǵalǵan. Qazir Chehııada qalǵan, Monǵolııaǵa qaıta jersindirilgen jylqy 12 bastan ǵana óngen. 1947 jyldary Eýropanyń zoobaqtaryna barǵan eken. Bir jaǵynan, chehtarǵa rahmet aıtýymyz kerek dep oılaımyn. Bizdiń tól tuqymdy saqtap qalyp, qaıta tabystaǵaly otyr. Eýropada olardyń kóbeıip ketpeýine de sol 12 bastan taraýy sebep bolǵan sııaqty. Jylqynyń tekti mal ekenin bilesizder. Óz jatyryna shappaıdy. Bizde túrkimen qulany bar, mysaly. 1982 jyly «Altyn Emelge» 22 bas aparǵan. Qazir 3600-ge jetti. Demek olar sonshalyq úıir talǵamaıdy. Al Prjeval jylqysy taza qandy bolǵandyqtan olaı tez kóbeıe qoımaıdy.
- Chehııalyqtarǵa rahmet dep jatyrsyz. Ádette mundaı baılyqty tegin bermeıdi ǵoı. Sol jaǵyna biraz tańǵalyp otyrmyn...
- Chehııalyqtarǵa «Nege biz, nege tegin» degen suraqty ózimiz de qoıdyq. Bul kisiler Monǵolııaǵa da tegin bergen eken. Búgin ǵana týǵan ıdeıa emes. Tabıǵatqa janashyrlar álem boıynsha kóbeıip kele jatyr. Túrli halyqaralyq baǵdarlamalar, demeýshiler bar ǵoı. Sondyqtan da bizden aqy suramaı otyr dep oılaımyn. Eń bastysy, mamandary shetinen jumysyna berilgen, tabıǵatqa bolsa eken dep turady. Olardy bul sharýada alǵa jetelep júrgen negizgi kúsh sol tabıǵatqa janashyrlyq dep oılaımyn.
Bizge tegin beredi. Biz sony durys qabyldap, ári qaraı damyta alýymyz kerek. Bul da - úlken jaýapkershilik.
- Bizde tuqymy da qalmaǵan túrdi jersindirýge qansha shyǵyn ketýi múmkin. Neshe bas ákelesizder. Ár bastyń kútimine neshe teńge bólesizder? Ondaı esep bar ma?
- Qarjylyq shyǵynyna kelsek, árıne onsyz bolmas. Biraq sonshalyq úlken qarajat kerek bolmaıtyn sııaqty. Sebebi Qazaqstannyń bıoalýandyǵyn saqtaý qaýymdastyǵy bar. Sol uıym qulandy qazaq dalasyna jersindirý úshin reıntrodýktsııa ortalyǵyn salǵan. Negizgi shyǵyn sol jersindirý ortalyǵyna ketedi. «Altyn dalada» sol ortalyq tur. 52 gektar qorshalǵan aýmaǵy bar. Eń kóp aqsha qorshaý men zertteýge ketedi. Óıtkeni bul jylqy alǵashqy 10 aı nemese bir jyl boıy qamaýda bolady. Osy 52 gektar aýmaqtan shyǵarmaımyz. Ortalyqtyń sýy, jeri túgel zerttelgen. Sonda kóp shyǵyn shyqpaýy kerek. Aýmaqtyń basynda úı bar, oǵan qaraıtyn adamdar bar. O basta negizi osy Prjeval jylqysyna dep salynǵan. Ortalyq salynǵanymen, belgili bir sebepterge baılanysty jylqy ákelý múmkin bolmaı qalǵan. Ol ortalyq «Altyn dala» rezervatynyń týra shekarasynda tur. Ádeıi solaı jasalǵan. Jersindirilip bolǵan soń «Altyn dalaǵa» jiberiledi.
Árıne, «Altyn dalanyń» kúzetin kúsheıtemiz. Qazir de kúzeti bar. Báribir kúsheıtemiz. Óıtkeni ekinshi ret bul jylqynyń tuqymyn qurtyp alýǵa haqymyz joq.
Birinshi lek 2028 jylǵa deıin dep josparlanǵan. Osy kezeńde 45 bas jylqy ákelemiz. Óıtkeni jylqy bir jerge jersinip, ósip-ónýi úshin kem degende 35-45 bastan bastaý kerek ekeni dáleldengen. Óıtkeni bir-birine shappaıdy. Sondyqtan az bas ákelse, kóbeıý tizbegi tuıyqtalyp qalady.
Chehııalyq áriptesterimiz de jylqyny jaqsy meńgergen eken. Ǵylymda «garem toby» deıdi. ıAǵnı, bir aıǵyrdyń úıirinde kem degende 6 bıe bolý kerek dep otyr. Osy prıtsıppen bólip ákeledi. 3-4 úıir jasaıtyn shyǵarmyz.
- Bolashaqta Prjeval jylqysynyń negizinde qazaq dalasynda jylqynyń jańa tuqymdary paıda bolýy múmkin be?
- Áýeli jersindirip alaıyq. Ázirge ol «Qyzyl kitaptaǵy» janýar bolyp sanalady. Al «Qyzyl kitaptaǵy» ańdy úı jylqysymen býdandastyrý zańǵa qaıshy. Sondyqtan óz basyn kóbeıtýge ǵana jumys isteımiz. Erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqta da ondaı tájirıbe jasaýǵa bolmaıdy. Onyń ústine «Qyzyl kitappen» qorǵalady.
- Endi bir 50 jyldan keıin Prjeval jylqysynyń sanyn osynshaǵa jetkizemiz degen jospar bar ma?
- Naqty kesip aıtý qıyn. Monǵolııa jersindirý baǵdarlamasyn bastaǵaly 33 jyldaı ýaqyt boldy. Sol kezden beri sany endi ǵana 1000-ǵa jetip otyr.
- Sonda 52 gektar aýmaq 2028 jylǵa deıin ákelinetin 45 bas jylqydan órbıtin úıirlerge jetkilikti me?
- Ol jerde 52 gektarlyq bir qorshaý, 15 gektarlyq bir qorshaý bar. Chehııalyq mamandar taǵy bir 50 gektarlyq qorshaý bolsa, tipti jaqsy bolar edi dep ketti. Ony qarastyryp jatyrmyz. Sol mańaıdan qorshaımyz ba, janynan ashamyz ba, kóremiz. Kelesi jyly ákeletin jylqyǵa qoldaǵy qorshaý jetip tur. Keleshekte qosymsha qorshaý salý kerek bolatyn shyǵar.
- Tasymaly qıyn dedińiz. Arnaıy ushaqpen alǵyzasydar ma?
- Iá. Áýejaı jaǵy qıyndaý. Qostanaı áýejaıy alys bop tur. «Altyn dalaǵa» deıin 700 shaqyrym. Arqalyqta buryn áýejaı bolǵan eken. Bálkim áskerı ushaqpen ákeletin shyǵarmyz. Arqalyqtaǵy ushý-qoný jolaǵynyń uzyndyǵy 2700 metr, eni 70 metr eken. Jaǵdaıy ortasha deıdi. Sony tańdaıtyn shyǵarmyz. Óıtkeni ushaqtan keıin 700 shaqyrym kólikpen alyp júrý qıyn bolaıyn dep tur.
Jylqyny uıyqtatyp tasymaldaý múmkin emes. 22 saǵattyq dozadan artyq ege almaımyz. Onyń ózinde tolyq uıyqtatýǵa bolmaıdy. Sál ǵana álsiretip qoıady. Jylqyny uıyqtatý - óte qaýipti. Oıanbaı qalýy múmkin. Arqalyqpen sóılesip jatyrmyz. Sonda qondyratyn shyǵarmyz. Monǵolııaǵa áskerı ushaqpen aparyp, týra Gobıge qonǵan eken. Áskerı ushaq bolǵandyqtan tegis bolsa, qara jerge de qona alady eken. Onyń qasynda Arqalyqtyń áýejaıy qolaıly shyǵar dep otyrmyz.
- Bizdiń elge chehııalyq vaktsına egilip kelse, erteń jergilikti halyqtyń malyna zııany tıip júrmeı me degen suraq týyndaıdy. Ol jaǵyn qalaı retteısizder?
- Bizge qoıylyp otyrǵan basty talaptyń biri úı malymen ushyraspaýy kerek. Chehııalyqtar Prjeval jylqysy úshin alańdaıdy. Erteń úı malynan aýrý juqtyryp, qyrylyp qalmasyn dep qorqady. Sondyqtan úı malymen Prjeval jylqysynyń jolyqpaýyn qatań qadaǵalaımyz. Chehııalyqtar da sondaı talap qoıyp otyr. Turǵyndar ol jaǵynan alańsyz bolsyn.
Bir jyl boıy qorshaýda ustaıtynymz da sodan. Birneshe bas ákeletindikten bárine moıyntaq ilemiz. Qulan jersindirýdegi tájirıbemiz bar. Ter astyna chıp salǵannan moıyntaq ilgen tıimdi eken. 1,5 jyldan keıin ózi túsip qalady. Al chıp kópke shydamaıdy.
Eń alǵashqy reıspen eki aıǵyr, 5-6 bıe ákeleıik dep otyrmyz. Bir aıǵyr ákelsek, sál qaýiptileý. Sondyqtan qosymsha ekinshi aıǵyr ákeletin shyǵarmyz.
Qysqasy, osy isti baıandy etsek, bir sharýa tyndyrǵan bolar edik. Óz dalamyzdyń janýaryn saqtaı almaı, basqa elden ákelip damytpaqshy bolyp jatqanymyz ókinishti. Sondyqtan Chehııadaǵy mamandarǵa alǵysymyz sheksiz. Olar berip otyrǵan múmkindikti paıdalanbaý kúná bolatyn shyǵar. Úlken jaýapkershilikti moıynǵa alyp otyrmyz. Jersindirýdiń biz eskermegen qıyndyqtary týyndaýy múmkin. Jigitterge sonyń bárine daıyn bolaıyq dep otyrmyn. Mysaly, qysta qasqyr bar. Qasekeńderge «Bul shetelden surap ákelgen jylqy edi, Bularǵa tıispeı, basqa jylqyǵa baryńdar» dep aıta almaısyń.
- Álemde neshe bas Prjeval jylqysy bar?
- Álem boıynsha 2,5 myńnan astam ǵana bas bar. Onyń myń basy Monǵolııada. Jabaıy tabıǵattaǵysy Monǵolııa men Qytaıda ǵana. Qytaıdaǵysynyń sany qansha ekeni belgisiz. Olar bul jaǵynan jabyq bolyp tur. Ol jaqtan alý múmkin emes. AQSh-tyń San-Dıegosynda bar. Reseı Federatsııasynda Orynbor jaqta jersindirilip jatyr. Eń jaqsy popýlıatsııanyń biri Ýkraınada bolǵan. Ókinishke qaraı, ol jylqylardyń taǵdyry ne bolǵanyn qazir bilý múmkin emes. Majarstanda bar. Biraq Eýropadaǵynyń bári zoobaq jylqysyna aınalyp ketken. Sondyqtan olar da zoobaqta ustaý arqyly popýlıatsııany saqtaýdyń keleshegi joq ekenin túsinip otyr. Óıtkeni zoobaqtaǵy janýar jabaıy tabıǵattaǵy qasıetin birtindep joǵaltady. Bizde jer bar ekenin, halyqtyń jylqyǵa degen yqylasy bólek ekenin eskerip, bizge kóbeıtip alýǵa múmkindik berip jatyr.
– Áńgimeńizge raqmet!