Prezıdenttik ınstıtýt: Qazaqstandyq model - damý men órkendeý joly
2019 jyly ótken bul konferentsııa jumysyna QR Parlamenti Senaty men Májilisiniń depýtattary, Ázerbaıjan, Bolgarııa, Túrkııa, Tatarstan, Qyrǵyzstan, Mońǵolııa, Serbııa, Frantsııa parlamentarııleriniń ókilderi qatysty. Táýelsiz Qazaqstan týraly halyqaralyq deńgeıde dıalog quratyn aıtýly forýmda 2020 jyly bizdiń elimizde prezıdenttik basqarý ınstıtýtynyń qurylǵanyna týra 30 jyl tolatyny atap ótilgen. Bul bizdiń egemen elimiz úshin aıtýly beles jáne tarıhı kezeń. Osyǵan oraı, elge belgili tulǵalardyń pikirin bilgen edik.
SERGEI TEREŞENKO, Qazaqstannyń Eńbek Eri, Memeleket jáne qoǵam qaıratkeri:
Osy 30 jylda barlyq reformalar joǵary deńgeıde oryndalyp, bizdiń Qazaqstanymyz az ýaqyttyń ishinde saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik tabysty elge aınaldy. Bul Táýelsiz Qazaqstannyń negizin qalaýshy, Tuńǵysh Prezıdentimiz - Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń kóregen saıasatynyń, batyl qadamynyń jáne birligi jarasqan halqymyzdyń eren eńbeginiń jemisi ekendigi sózsiz. Sol jetistikterdi Elbasynyń bastamalaryn Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jalǵastyryp, elimizdiń strategııalyq josparlaryn ári qaraı júzege asyrýda.
Ózimniń eńbek jolym men ómirbaıanyma arnalǵan «Týǵan jerim – meniń altyn besigim» kitabymda sol kózben kórgenderimdi jan – jaqty baıandap shyqqanmyn. Táýelsizdik jyldary prezıdenttik basqarý júıesimen ómir súrip kele jatqan Qazaqstan álemge ózin tek jaqsy jaǵynan kórsetti. Bul júıe damý men alǵa basýdyń kepiline aınaldy deýge de bolady. Qazaqstan burynǵy Keńes Odaǵy taraǵannan keıin óz táýelsizdigin jarııalady. Al óziniń irgeli memleket retinde damý jolynda prezıdenttik basqarý júıesiniń tek jemisin jedi. Bul Qazaqstan úshin eń durys, eń úzdik tańdaý bolǵany sózsiz. Álemde prezıdenttik basqarýdy tańdaǵan kóptegen damyǵan elder bar. Ol elder de qaryshtap damyp barady. Osy ýaqyt ishinde respýblıkalyq basqarý formasyna kóshken memleketterdiń basym kópshiliginde Prezıdent laýazymy engizilýi onyń ómirsheńdigin jáne ınstıtýttyq-saıası jetilgendigin kórsetedi. Meniń oıymsha, bul jerdegi másele eldi basqaratyn adamǵa kóp baılanysty. Táýelsiz Qazaqstannyń qalyptasýynda elimizdiń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń atqarǵan eńbegi erekshe. Birinshiden, Qazaqstan basshysy – memlekettiń negizin quraýshy tulǵa. Ol óz elin Keńes Odaǵynyń kúıreýi, Azııalyq daǵdarys jáne sońǵy jyldardaǵy jahandyq quldyraýdan aman alyp shyqqan kóshbasshy. Mysalǵa, 2007-2008 jyldardaǵy jahandyq daǵdarystan Qazaqstan birinshi bolyp shyqty. Ekinshiden, Qazaqstannyń barlyq kórshileri azamat soǵysy men turlaýsyz tóńkeristerdi bastan keshse de, N.Á.Nazarbaev qandy qaqtyǵystarǵa jol bergen joq. Kerisinshe, kópultty jáne kópkonfessııaly Qazaqstan beıbitshilikti saqtap, halqynyń ómir súrý deńgeıin kóterdi. Qazaqstanda prezıdenttik ınstıtýt KSRO-nyń qulaýynan biraz buryn qalyptasa bastady. 1990 jylǵy 24 sáýirde Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Qazaq KSR-iniń Prezıdenti laýazymyn belgileý jáne Qazaq KSR-iniń Konstıtýtsııasyna tıisti ózgerister engizý týraly Zań qabyldady. Zań memlekettik bıliktiń joǵary organdarynyń júıesinde Prezıdenttiń mártebesin, sondaı-aq onyń ókilettikterin belgiledi.
1991 jyly 1 jeltoqsanda Qazaqstan halqy birinshi ret búkilhalyqtyq saılaýda el prezıdentin saılady. Saılaýshylardyń 88,2% kelip, 98,7% daýyspen Tuńǵysh Prezıdent N.Á.Nazarbaev jeńiske jetti. Qazaqstan jalpyǵa birdeı saılaý barysynda Tuńǵysh Prezıdentti saılap, joǵary bılikti uıymdastyrý men onyń is-qımylynyń jahandyq tájirıbesin úılesimdi qabyldady. Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigi jarııalanǵan sátten bastap prezıdenttik ınstıtýt qalyptasýynyń ekinshi kezeńi bastalady. Bul kezeńdegi basty nárse – Prezıdent táýelsiz memlekettiń basshysyna aınaldy. Memlekettik bıliktiń zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot tarmaqtaryna bólinýi prıntsıpiniń ornyqtyrylýyna baılanysty Prezıdent memlekettiń Basshysy ǵana emes, sonymen birge respýblıkanyń atqarýshy bıliginiń de Basshysy dep tanyldy.
Táýelsiz Qazaqstanda ultaralyq tatýlyq memlekettik saıasattyń basty qaǵıdatyna, Elbasynyń ómirlik ustanymyna aınaldy. Osy jyldar ishinde Qazaqstan halqy Assambleıasynyń ınstıtýtsıonaldyq qurylymy nyǵaıyp, qoǵamdy uıystyrýshy áleýeti tolysty. Ol halyq dıplomatııasynyń mańyzdy kúretamyryna aınaldy.
Elbasynyń belsendi syrtqy saıası qyzmetiniń arqasynda Qazaqstan ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartty, Semeı ıadrolyq synaq polıgony jabyldy, Qazaqstan óz jerin ıadrolyq qarýdan azat dep jarııalady, ıadrolyq derjavalardan kepildik aldy. ıAdrolyq qarýdan óz erkimen bas tartý – Qazaqstan halqyn ajal qushaǵynan qutqaryp, beıbitsúıgish El retinde halyqaralyq qoǵamdastyqta bedelin kóterdi. Polıgondy jabý arqyly Prezıdent, eń aldymen, halyqtyń basqa jurttardan kem emes jaǵdaıda ómir súre alatynyna kóz jetkizdi. Kóptiń rýhyn kóterdi. Bir jaǵynan, Keńes Odaǵy kezinde tek shıkizat kózi retinde ǵana qarastyrylyp kelgen Qazaqstan týraly uǵymdy ózgertti.
N.Á.Nazarbaev ózin halyqtyq Prezıdent retinde ǵana emes, sonymen birge «semserden soqa soqqan saıasatker» atanyp, búkil álem qol soqqan dúnıejúzilik deńgeıdegi basshy retinde de kórsete bildi. Al Qazaqstan bolsa ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne ıadrolyq synaqtarǵa tyıym salý týraly shartqa qosylyp, antııadrolyq qozǵalystyń tanymal kóshbasshylarynyń birine aınaldy.
Prezıdenttik ınstıtýt Qazaqstannyń syrtqy saıasatyn júrgizýdiń basty quralyna aınaldy. Alǵashynda, syrtqy saıasat baǵytynda kadrlar tapshy bolǵan kezde bul jumys Prezıdenttiń moınyna júkteldi. Kópvektorly, kóp baǵytty dáıekti de boljamdy saıasattyń negizin salýda halyqaralyq deńgeıdegi basty tulǵa Elbasy boldy. Prezıdenttiń bedeli Qazaqstannyń bedeline jumys istedi.
ÁMІRHAN RAQYMJANOV
Elbasy kitaphanasynyń dırektory, saıası ǵylymdar doktory, professor
2019 jyldyń 19 naýryzynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasymyz N.Á. Nazarbaev tek Qazaqstan úshin ǵana emes, álemdik saıasatta da jańǵyryq týǵyzǵan mańyzdy Úndeýin jarııalady. Elbasymyzdyń óz ókilettigin toqtatý týraly taǵdyrly sheshimi – álemdik tarıhtyń kúnparaǵyna ozyq saıası mádenıettiń, naǵyz patrıotızm men tereń kemeńgerliktiń jarqyn úlgisi retinde jazylary sózsiz.
Osy arada, Elbasymyz óz ókilettiligin toqtatyp qana qoımaı, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap jetken jetistikterdi ári qaraı jalǵastyratyn sabaqtastyqtyń da negizin qalady. Ol elimizde bolyp jatqan protsessterdiń barlyǵymen jan-jaqty habardar, barlyq jaǵdaıdy biletin bilikti de tájirıbeli memlekettik qaıratker Qasym-Jomart Toqaevty Qazaqstandy álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qatarynan qosý mindetin jalǵastyratyn tulǵa retinde usyndy. Sol jylǵy 9 maýsym kúni ótken saılaýda Qazaqstan halqy Q.K.Toqaevty prezıdent etip saılady. Óz kezeginde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev saılaýaldy baǵdarlamalarynda da, Qazaqstan halqyna arnalǵan Joldaýynda da Elbasy saıasatynyń sabaqtastyǵyn saqtap, júıeli reformalar júrgizý arqyly Táýelsizdiktiń jetistikterin eselep, elimizdi damýdyń sapaly kezeńine shyǵaratynyn ataǵan bolatyn.
Osy oraıda, Elbasy N.Á.Nazarbaev ta elimizdiń aldynda turǵan mindetterdi júzege asyrýdan tys qalmaıdy. Joǵaryda atap ótken Úndeýinde Elbasymyz Qazaqstan halqyna «... ózderińizben birge bolamyn. Elimizdiń, halqymyzdyń qamy – meniń múddem bolyp qala beredi», - degen bolatyn. Elbasynyń osy sózderiniń normatıvtik-quqyqtyq negizi bar ekenin de atap ótkim keledi. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy týraly» Konstıtýtsııalyq zańǵa sáıkes Tuńǵysh Prezıdentke, onyń biregeı tarıhı mıssııasyna oraı, Qazaqstan halqyna jáne memlekettik organdarǵa mindetti túrde qarastyrylýǵa tıis bastamalar joldaýǵa, Parlament aldynda, Úkimet otyrystarynda sóz sóıleýge, Qaýipsizdik Keńesti jáne Qazaqstan halqy Assambleıasyn basqarýǵa, Konstıtýtsııalyq keńes quramyna enýge ómirlik quqyq berilgen. Sonymen qatar, Nursultan Ábishuly Nazarbaev elimizdegi eń iri saıası kúsh – «Nur Otan» partııasynyń tóraǵasy bolyp tabylady.
Táýelsiz memleket qurýdaǵy Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev strategııasynyń ereksheligi ol azattyqtyń alǵashqy kúninen bastap eldegi ekonomıkalyq kúrdeli jaǵdaıǵa qaramastan jastardy qoldaý saıasatyna basa nazar aýdardy.
Qazaqstan halqy búgingi jetistikterine, eń aldymen, qasterli Táýelsizdigine Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń qajyrly eńbeginiń arqasynda qol jetkizdi. Sondyqtan, qazaq memlekettiliginiń negizin qalaǵan Elbasynyń jolyn jalǵastyrý – jastardyń paryzy. Osyny Elbasymyzdyń 2020 jyldyń 19 naýryzyndaǵy úndeýinde jastarǵa arnalǵan myna sózderi dáleldeı túsedi: «Táýelsiz Qazaqstanymyzdy, ortaq Otanymyzdy, Máńgilik elimizdi saqtaı bilińizder. Bul – bizdiń halqymyz, bizdiń uly babalarymyzdyń jeri. Otanymyz da, jerimiz de bir. Halqymyzdyń dostyǵy men birligin, bir-birimizge degen senimdi saqtap, elimizdegi árbir azamattyń tól mádenıeti men dástúrin qurmetteı bilińizder». Elbasymyzdyń osy sózderin árbir jas eshqashan umytpaýy tıis dep esepteımin.
Taǵy bir aıta keter jaıt, kezinde EQYU-nyń Astana sammıtinde qabyldanǵan Astana deklaratsııasy men «Astana rýhy» uǵymy senim, kelisim, toleranttylyq pen alýantúrliliktiń birligi qaǵıdattaryna negizdelgen álemdik qurylysqa barshanyń birlese umtylysynyń rámizine aınalyp, halyqaralyq saıası leksıkonǵa senimdi túrde endi. Eldiń syrtqy saıasaty onyń ishki saıasatynyń jalǵasy dep eseptesek, onda 2017 jyldyń basynan bastap BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolý, al 2018 jyldyń qańtar aıynda oǵan tóraǵalyq etý, dúnıejúzilik EKSPO kórmesin ótkizýdiń ózi elimizdiń álemdegi ornyn kórsetedi.