Prezıdent Joldaýy: ekonomıkadaǵy ózekti baǵyttar
Jańa memlekettik satyp alý júıesi qalaı júzege asady
Memleket basshysy jýyrdaǵy Joldaýynda ekonomıkanyń damýyna múmkindik beretin birqatar mańyzdy máseleni kóterdi. Sonyń biri – memlekettik satyp alý júıesine ózgeris engizý. Prezıdent buǵan qatysty bıýdjet qarjysyn únemdep ári esep bere otyryp jumsaýǵa septigin tıgizip, sondaı-aq memlekettik satyp alý rásimin jeńildetetin jańa zań daıyndalyp jatqanyn atap ótti. Aıta keteıik, byltyr qazirgi júıeniń bitpeıtin daý-damaı, jumys merziminiń uzaq bolýy men ashyq emestigi sekildi ózekti máselelerdi sheshý úshin jańa memlekettik satyp alý júıesin engizýdi tapsyrǵan edi.
«Bir jaǵynan jańa júıe elimizdiń kásipkerlerine odan ári qoldaý kórsetilýin jáne eń bastysy, qordalanǵan máselelerdiń bıýdjetten qarjylandyrý arqyly shuǵyl sheshilýin qamtamasyz etýge tıis. Satyp alý úderisi ońtaılanyp, qysqartylady, «baǵa emes, sapa» qaǵıdatyna basymdyq beriledi, ıaǵnı dempıngke tıimdi tosqaýyl qoıylady jáne protsester tolyqtaı avtomattandyrylady. Memlekettik satyp alý júıesine alǵash ret «basynan baqaıshaǵyna deıin» jasaý tásili engiziledi», - dedi Prezıdent Joldaýynda.
Aıtýynsha, jumystyń ashyq bolýyn aryz-shaǵymdardy qaraýdyń jańa tásilin qoldaný jáne qoǵamdyq monıtorıng ınstıtýtyn engizý arqyly qamtamasyz etý kerek. Sonyń nátıjesinde aldaǵy úsh jyldyń ishinde retteletin satyp alý salasyndaǵy jergilikti ónimder men qyzmetterdiń úlesi keminde 60%-ǵa jetýge tıis.
Ekonomıst Arman Baıǵanov ta memlekettik satyp alý júıesine aýqymdy reforma keregin aıtyp ótti. Ol satyp alýdy memlekettik sektormen, sonymen qatar ulttyq kompanııalarmen baılanysy joq jeke kompanııa júzege asyrýy kerek dep esepteıdi.
«Memlekettik satyp alý máselesi birazdan beri talqylanyp júr. Tipti, «Samuryqtyń» janynan («Samuryq-Qazyna Kelisimshart» JShS – red.) satyp alý saıasatyn qadaǵalaıtyn jeke uıym quryldy. Alaıda ol qoıylǵan mindetterdi, onyń ishinde ashyqtyqty qamtamasyz ete almady. Meniń oıymsha, memlekettik sektor men ulttyq kompanııalarda satyp alýmen aınalysatyn komıssııasymen birge jeke kompanııa bolýy kerek. Sondaı-aq, memlekettik sektormen jáne ulttyq kompanııalarmen baılanysy bolmaýy tıis. Mine, salaǵa osyndaı aýqymdy reformalar jasaý qajet. Al komıssııanyń quramyna múddeli tarap, ıaǵnı tapsyrys berýshiniń 1-2 mamany kirýi múmkin», - deıdi ekonomıst Arman Baıǵanov.
Sondaı-aq, ol baǵany dempıngteýdiń de jıi kezdesetinin atap ótti.
«2014 jyly satyp alý máselesindegi eń ózekti máselelerdiń biri – baǵa dempıngi. Belgili bir taýardyń baǵasy belgilenedi, biraq kim eń tómen baǵa usynysyn usynsa, sol jeńedi. Sonymen qatar, sapasy da tómendeıdi. Sondyqtan da, Memleket basshysy bul máselede baǵanyń artynan qýýdy doǵarý keregin, sapaǵa mán berip, ortasha baǵany tańdaýǵa bolatynyn aıtty», - dedi spıker.
Investtsııalyq qolaıly orta qalyptastyrý úshin ne isteý kerek
Búginde Qazaqstan ınvestıtsııa salýǵa qolaıly memleketke aınalyp úlgerdi. Qazir sheteldik te, otandyq ta ınvestorlardyń jumys isteýine jaǵdaı jasalyp jatyr. Máselen, 2022 jyly Qazaqstanǵa 28 mlrd dollar tikeleı sheteldik ınvestıtsııa tartylǵan. Bul – sońǵy 10 jyldaǵy rekordtyq kórsetkish. Al bıylǵy qańtar-sáýir aılaryndaǵy negizgi kapıtalǵa tartylǵan ınvestıtsııanyń jalpy kólemi 3,8 trln teńge bolǵan, bul - 2022 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 18%-ǵa kóp. JІÓ 104 trln teńgege jetti. Memleket basshysy munymen toqtap qalmaı, jalpy ulttyq ekonomıkanyń kólemin 2029 jylǵa deıin eki ese arttyryp, 450 mlrd dollarǵa jetkizý qajet ekenin aıtqan edi. Ol úshin ár salaǵa ınvestıtsııa tartyp, ınvestorlarǵa qolaıly jaǵdaı jasaýdy odan ármen jalǵastyrý keregin tilge tıek etti.
Memleket basshysy Joldaýda ınvestıtsııalyq áleýetin damytý kerek birneshe salaǵa erekshe mán berdi. Onyń biri – taý-ken salasy. Ótken jyly atalǵan salaǵa quıylǵan ınvestıtsııa kólemi 12,1 mlrd dollar boldy. Jalpy, basqa salalarmen salystyrǵanda, bul sektor ınvestıtsııa eń kóp salynatyn sala ekenin sandar dáleldep otyr. Máselen, óńdeý ónerkásibine – 5,6 mlrd dollar; kóterme jáne bólshek saýdaǵa – 5,08 mlrd dollar; kásibı, ǵylymı jáne tehnıkalyq qyzmetterge – 1,1 mlrd dollar, kólik jáne qoıma sharýashylyǵyna – 1,1 mlrd dollar, qurylysqa – 698 mln dollar, elektr jáne gazben jabdyqtaýǵa – 635,6 mln dollar tartylǵan. Sondyqtan da, Memleket basshysy taý-ken salasyn basqarý júıesin jýyq arada jańǵyrtý qajettigin basa aıtty. «Kóptegen elde bul salany negizinen jeke kompanııalar alǵa súıreıdi. Sondyqtan, iri kólemde jeke ınvestıtsııalardy tartý osy salanyń áleýetin ashýǵa barynsha kómektesedi», - dedi Memleket basshysy.
Sonymen qosa, Prezıdent elimizdegi Teńiz, Qashaǵan, Qarashyǵanaq sııaqty munaı-gaz alpaýyttary gazdy qoljetimdi baǵamen usynýǵa tıis ekenin, jańa gaz kenishterin barlaý jáne ıgerý úshin ınvestıtsııa tartý asa mańyzdy ekenin de atap ótti. Sondaı-aq, úkimet jasandy ıntellektini damytý isine basa nazar aýdarý kerek ekenin de eske saldy.
Budan bólek, Toqaev ınnovatsııaǵa aqsha salatyn ınvestorlarǵa qoldaý kúsheıetinin de atap ótti. Eske salaıyq, Memleket basshysynyń saılaýaldy baǵdarlamasynda da «Ǵylym jáne tehnologııalyq saıasat týraly» zańdy ázirleý jóninde bastama kóterilgen bolatyn. Onyń sózinshe, osynyń negizinde qazir ázirlenip jatqan zań jobasy ekonomıkanyń damý jolyn ǵylym men ınnovatsııa negizinde aıqyndaýy qajet.
«Sondyqtan, otandyq jáne sheteldik ınvestorlardyń jobalarǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin barlyq quqyqtyq jáne qarjylyq máselelerdi sheshý qajet», - dep atap ótti ol.
Jalpy, Memleket basshysy ınvestıtsııanyń jetispeýi ekonomıkanyń ósimin tejep turǵan basty másele ekenin aıtyp, ınvestıtsııanyń tapshylyǵy bolashaqta toqyraýǵa ákep soqtyratynyn da eske saldy.
Mamandar Prezıdent aıtyp otyrǵan ınvestıtsııa máselesin jolǵa qoıý úshin birqatar dúnıeni sheshý keregin alǵa tartady. Mysaly, ekonomıst Oljas Qudaıbergenov jalpy aýqymdy jobalarǵa syrttan ınvestor izdeı bermeı, ishtegi áleýetti ınvestorlarǵa ońtaıly sharttar usynýǵa bolady dep esepteıdi.
«Árıne, ekonomıkadaǵy aqsha aýqymdy jobalarǵa jetpeýi múmkin. Ondaı kezde ınvestorlar tartý kerek nemese syrttan nesıe ákelýge bolady. Negizi ekonomıkada aqsha kóp. Ózimizdiń ishki ınvestorlarymyz bar. Solarǵa durys sharttar belgilense, aýqymdy jobalarǵa aqshasyn salar edi», - dep atap ótti ol.
Taǵy bir ekonomıst Rasýl Rysmambetov te tek sheteldik ınvestorlarǵa emes, otandyq ınvestorlardy da tartyp, olar úshin de qolaıly bıznes orta qalyptastyrý qajet dep sanaıdy.
«Jalpy, otandyq naryq ózimizge qyzyq bolmaıynsha, ózgege de qyzyq emes. Eger biz syrtqy ınvestorlarǵa kóńil bóletin bolsaq, onda ózimizdiń emes, bireýdiń josparyn oryndaımyz. Mysaly, Qytaı, Ońtústik Koreıa, Japonııa sııaqty elderde ózderiniń ulttyq ınvestorlary basymyraq. Onyń ústine, olardyń naryǵyna kirý ońaı emes, óıtkeni olar óz naryǵyna ózderi qyzyǵýshylyq tanytady. Óz basym ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa múmkindik beretin shaǵyn jáne orta bızneske ınvestıtsııanyń kóbirek salynǵanyn qalaımyn. Óıtkeni, ShOB qarajatty syrtqa alyp ketpeıdi, kerisinshe, azamattardyń ómirin jaqsartýǵa jumys isteıdi», - dedi spıker.
Oǵan qosa, Rasýl Rysmambetov Qazaqstandaǵy ınvestıtsııalyq ahýaldyń ortashadan tómen ekenin tilge tıek etti. Sodan da bolar, Memleket basshysy salaǵa kóńil bólý keregin aıtyp otyr. Muny jaqsartý úshin taǵy da sol, otandyq ınvestorlarǵa nazar aýdarý kerek.
Korporatıvti sektorǵa nesıe berý: sheteldik bankterdiń kelýi máseleni sheshe me
Memleket basshysy Joldaýynda kótergen taǵy bir másele – korporatıvtik salaǵa beriletin nesıeniń jetkiliksizdik máselesin sheshý. «Ekonomıkaǵa aqsha kerek. Byltyr bankterdiń taza paıdasy 1,5 trln teńgege jýyqtady. Al osy jyldyń birinshi jartysynda – 1 trıllıon teńgeden asty. Bul bankterdiń tıimdi jumys istegenniń arqasynda emes, negizinen Ulttyq bank ınflıatsııamen kúresý úshin bazalyq mólsherlemeni joǵary deńgeıde ustap turǵandyqtan, osyndaı mol paıdaǵa keneldi», - dedi ol.
Sondyqtan, Prezıdent bankterdi korporatıvti nesıe berý isine belsene qatysýǵa, ıaǵnı kásipkerlerdi qoldaýǵa yntalandyrý keregin atap ótti. Onyń sózinshe, bank qyzmetiniń basqa túrlerine qaraǵanda bızneske nesıe berý isi bankterge prýdentsıaldy jáne fıskaldy retteý turǵysynan anaǵurlym tıimdi bolýy kerek. «Munyń ońaı emestigin, kúrdeli másele ekenin túsinemin. Úkimetke jáne qarjy salasyn retteıtin mekemelerge bir jyldyń ishinde osy mańyzdy máselege qatysty ózderiniń kesimdi baılamyn aıtýdy tapsyramyn»,-dedi Q. Toqaev.
Ekonomıst Arman Baıǵanınniń sózinshe, korporatıvtik nesıe berýdiń jetkiliksizdik máselesin sheshý úshin Prezıdent ekinshi deńgeıli bankter nemese túrli qarjylyq uıymdar, ıaǵnı mıkroqarjy uıymdarynyń (MQU) korporatıvtik bıznesti qarjylandyrýyn usynyp otyr. «Bul úshin olardy qyzyqtyrý kerek. Osyǵan baılanysty retteýdiń keıbir bóligin, máselen bıznesti baǵalaýdy, kiristi rastaýdy, sonymen birge janama kirister protsesin jeńildetý arqyly retteýge bolady. Óıtkeni, elimizdegi shaǵyn bıznestiń ózine ashyq bolýǵa, aıtalyq, egistikte qansha ónim shyqqany, máselen, qansha bıdaı, baqsha daqyly ósirilgenin naqty rastaýǵa múmkindik bola bermeıdi. Meniń oıymsha, eń aldymen ShOB-tyń tabysyn naqtylaý protsesin jeńildetý kerek. Osyǵan baılanysty Ulttyq bank jumys isteýi tıis», - dedi Arman Baıǵanov.
Sondaı-aq, ol bul máselede memleket tarapynan qoldaý kórsetilý qajet ekenin de joqqa shyǵarǵan joq.
«Bálkim, kóp qarajatty memlekettik qarjy ınstıtýttary, mysaly «Báıterek» sııaqty aýylsharýashylyǵy nesıelik korporatsııasy men «Damý» sekildi kásipkerlikti damytý qory arqyly emes, ekinshi deńgeıli bankter men MQU arqyly bólý kerek shyǵar. MQU-nyń jelisi aýqymdy jáne ásirese aýyldy jerlerdegi, shalǵaı aımaqtardaǵy shaǵyn kásipkerlerge tıimdi nesıe bere alady. Bul – ári memlekettik qoldaý, ári nesıelik qarajattyń qunyn tómendetý quraly. Jalpy, ekinshi deńgeıli bankter men MQU úshin bıznesti qarjylandyrý tıimdi bolmaq. Іs júzinde olar «Memlekettik bank - MQU - Bıznes» qatynasynda agent retinde áreket etedi», - dep esepteıdi ekonomıst.
Ol ekinshi deńgeıli bankter men MQU nesıe berse, onda bıýdjet qarajatynyń qaıtarymy 100% bolatynyn túsindirip ótti.
«Bankterdiń qaıtarý kepildigi basqasha, mysaly «Damý» sııaqty memlekettik qarjy ınstıtýttarymen salystyrǵanda onyń qaryzy keshiktirilip, keıde qaıtarylmaı da jatady. Bankter men MQU-nyń óteý boıynsha qatań mindettemeleri bar. Bul jerde nesıe berýdegi sybaılas jemqorlyq múldem bolmaıdy. Óıtkeni bankter men MQU nesıelerdi ońdy-soldy taratpaıdy, bıznesti laıyqty baǵalap, nesıeni tıimdi beredi. Qazir jaǵdaı mundaı emes, óıtkeni bankter men MQU-da buǵan qarajat joq», - dep túsindirdi Baıǵanov.
Sarapshynyń sózinshe, aldaǵy ýaqytta mundaı memlekettik qarjy ınstıtýttaryn qysqartyp, iri korporatsııalar men memlekettik kompanııalardy ustaýǵa ketetin qarajatty jumys istep turǵan qarjy kompanııalary arqyly bızneske kóbirek bólý kerek. Bul únemdeý, ári sybaılas jemqorlyqqa jol bermeý, onyń ústine bıýdjet qarajaty da 100% qaıtarylatyn bolady. Árıne, irikteýdi konkýrstyq jáne ashyq negizde júrgizý qajet. Jalpy Baıǵanovtyń aıtýynsha, bul qarjy uıymdarynyń da, bıznestiń de damýyna serpin beredi.
Budan bólek, Prezıdent bank salasyndaǵy taǵy bir ózekti másele – barlyǵy birneshe banktiń qolynda shoǵyrlanǵanyn da tilge tıek etti. «Qazir Qazaqstanda 21 bank bar. Biraq korporatıvti sektorǵa nesıe berýmen, ıaǵnı ekonomıkalyq jobalardy qarjylandyrýmen birneshe iri bank qana aınalysady. Sondyqtan, osy saladaǵy básekeni arttyrý úshin elimizge shetelden senimdi úsh bankti tartqan jón», - dedi.
Demek, saladaǵy olqylyqtardyń ornyn toltyrý úshin shetelden úsh bank naryqqa kiredi degen sóz. Osy tusta, qazaqstandyq qarjy sarapshysy Rasýl Rysmambetov shetel bankteriniń kelýinen tutynýshy paıda kórýi kerek dep esepteıdi.
«Bul degenimiz – Qazaqstan naryǵyna 3 bank jaı ǵana keledi degen sóz emes. Meniń túsingenim, olar «Bereke» banktiń nemese Jýsan banktiń belgili úlesin satyp alady. Qazaqstanda kem degende 2-3 bankti satýǵa daıyndap jatqanyn bilemin jáne bul Prezıdenttiń aıtqanymen sáıkes keledi. Bizdiń bankter básekelestikke tótep bere alady. Buǵan kúmánim joq, kez kelgen jaǵdaıda tutynýshy odan paıda kórýi kerek, meniń oıymsha, solaı bolady da», - deıdi spıker.
Sonymen qatar, ol eger sheteldik bankter eldegi qarjy táýekelderin qabyldaýǵa daıyn bolsa ǵana jumys isteýge múmkindik berý keregin de basa aıtyp ótti.
«Bank – qarjylyq deldal. Bankter bizdiń naryqty óte jaqsy biledi. Elimizge keletin sheteldik bankter tek korporatıvtik nesıelendirýde óz ornyn taba alady. Eger iri bankter bolsa jáne olar elderde bolatyn qarjy táýekelderin qabyldaýǵa daıyn bolsa, onda Qazaqstanda jumys istesin», - dedi sarapshy.
Qazaqstan Eýrazııa qurlyǵyndaǵy basty agrarlyq ortalyqtyń birine aınala ala ma
Qasym-Jomart Toqaev Joldaýda taǵy bir máseleni, ıaǵnı aýyl sharýashylyǵy salasynyń áleýetin arttyryp, qolda bar múmkindikterdi tolyq paıdalaný máselesin kóterdi.
«Qazaqstannyń aınalasynda ónim ótkizetin óte úlken naryqtar bar. Onda sapaly azyq-túlik ónimderi tapshy. Qazaqstannyń strategııalyq maqsaty – Eýrazııa qurlyǵyndaǵy basty agrarlyq ortalyqtyń birine aınalý. Osy maqsatqa qol jetkizemiz desek, eń aldymen ónimdi joǵary deńgeıde óńdeýge kóshýimiz qajet. Onsyz bolmaıdy. Biz aldaǵy úsh jyl ishinde agroónerkásiptegi óńdelgen ónim úlesin 70%-ǵa jetkizýimiz kerek. Bul – naqty mindet. Jurtty ónim óńdeýge yntalandyrý kerek. Ol úshin salyq saıasatyn qaıta qaraý qajet», - dedi.
Bul salada iri kompanııalar kóbirek bolsa, naqty serpilis jasaýǵa bolatynyn, sondyqtan eksportty ulǵaıtyp qana qoımaı, ishki naryqty da ustap turý qajet ekenin basa aıtty. Qazaqstannyń taýarlaryn shetelge tanytý jáne shyǵarý úshin tıisti sharalar qabyldaýdy tapsyrdy.
«Sondyqtan, elimizge sapaly ónimdi qajetti kólemde turaqty usyna alatyn kásiporyndar qajet. Otandyq agrofırmalardyń iri kompanııalar qataryna kirgeni jón bolar edi. Sondaı-aq, ózara tıimdi sharttardy usynyp, bul jumysqa halyqaralyq korporatsııalardy belsendi túrde tartý kerek», - dedi Prezıdent.
Ekonomıst Rasýl Rysmambetov Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵy men aýyl sharýashylyǵyndaǵy logıstıkaǵa ınvestıtsııa salý óte tıimdi ekenin atap ótti.
«Meniń oıymsha, eger jerdi bólý, elektr energııasymen uzaqmerzimdi perspektıvada qamtamasyz etý men sý máselesi sheshilse, aýyl sharýashylyǵy eń tartymdy sala bolady. Al ınvestıtsııalaýdyń ekinshi tartymdy baǵyty aýyl sharýashylyǵyndaǵy – logıstıka. El ishindegi óńiraralyq saýdany damytý úshin logıstıka óte mańyzdy sala», - dedi ol.
Sonymen birge, ol ınvestıtsııa tartý salasynda aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý, eginshilik, et jáne sút ónimderin óndirý, logıstıka, bilim berý, medıtsına salalarynyń da keleshegi zor ekenin de tilge tıek etti.
«Biz Iran, Qytaı sııaqty eldermen shekaralas bolǵandyqtan, azyq-túlik ónimderin óndirgen durys bolar edi. Bul eki el ózin azyq-túlikpen jetkilikti qamtamasyz etip otyrǵanymen, bizdiń taýarlarǵa da oryn bar. Іshki naryqty toltyrý úshin de ınvestıtsııa salý kerek, sonda biz bárin ózimiz daıyndaımyz», - dep atap ótti.
Budan bólek, Memleket basshysy Joldaýynda mashına-traktor parkiniń ábden eskirip, tozǵany da kúrdeli máselege aınalǵanyn sóz etti. «Qazir aýyl sharýashylyǵy tehnıkasynyń 80%-y tozyp tur. Sondyqtan, jyl saıyn onyń 8-10%-yn jańartyp otyrý qajet. Bul rette elimizdegi tehnıka óndirýshiler men sharýalardyń da múddesin eskergen abzal», - dedi Prezıdent.
Sonymen birge, qazirgi aýyl sharýashylyǵy – joǵary tehnologııaly sala ekenin, sharýalardy jer jaǵdaıy nemese aýa raıy emes, ınnovatsııalyq amal-tásilder tabysqa jetkizetinin de atap ótti. Sondaı-aq, sheteldiń tanymal agro-ǵylymı ortalyqtarymen tolyqqandy ǵylymı-tájirıbelik yntymaqtastyq ornatý keregin basa aıtty.
Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Talǵat Qalıev te jańa tehnologııany tezdetip engizý qajettigin jetkizdi.
«Meniń oıymsha, agrarlyq sala óz áleýetiniń 10%-yn da aqtaı almaı otyr. Janymyzda alyp naryqtar turǵanyn eskersek, solardyń áleýetin paıdalanýymyz kerek. Biraq ol úshin, áýeli salany jańǵyrtýdan bastap sýarý júıelerimen qamtamasyz etý, jańa tehnologııalardy engizý sııaqty kóptegen problemalardy sheshý qajet. Búginde agralyq sektordyń ónimdiligin sýdy tıimdi paıdalaný arqyly arttyrýǵa bolady. Bul máselede eldegi sý qorynan bólek, jańa tehnologııalardy jyldamdatyp engizýdiń mańyzy da zor», - deıdi ınstıtýt basshysy.
Jalpy, Memleket basshysy 1 qyrkúıektegi Joldaýda el ekonomıkasyn damytý úshin birqatar máseleni kóterip, tapsyrma bergeni belgili. Endi onyń qanshalyqty deńgeıde oryndalatyny ýaqyt enshisinde...