Pragmatızm – qazirgi zaman jastary úshin asa qajet
Elbasynyń kózqarasy shyndyǵynda buqaralyq sanany ózgertýge yqpal etetini sózsiz. Maqala HHI ǵasyrdaǵy ulttyq sana men onyń máselelerin jáne taıaý jyldardaǵy elimizdiń aldyndaǵy mindetterdi aıqyndap berdi. Maqalada básekege qabilettilik, pragmatızm, ulttyq biregeılikti saqtaý, bilimniń saltanat qurýy, Qazaqstannyń revolıýtsııalyq emes, evolıýtsııalyq damýy, sananyń ashyqtyǵy sııaqty máselelerdi kún tártibine qoıyp, onyń naqty máni men maǵynasyna úńile otyryp taldaý jasaıdy. «Maqsatqa jetý úshin sanamyz isimizden ozyp júrýi, ıaǵnı odan buryn jańǵyryp otyrýy tıis. Bul saıası jáne ekonomıkalyq jańǵyrýdy tolyqtyryp qana qoımaı, olardyń ózegine aınalady» dep atap kórsetti Elbasy. Rýhanı jańǵyrýdyń negizgi sıpaty – ótken men bolashaqty úılestire otyryp júzege asyrý.
Elbasynyń maqsaty – ulttyń uly muratyn saqtaı otyryp, bolashaqtan óz ornyn aıqyndaý. Onda pragmatızmniń orny men róli óte joǵary. Pragmatızm qazirgi jastar úshin asa qajet.
Osy turǵydan alǵanda pragmatızm ózińniń ulttyq jáne jeke baılyǵyńdy naqty bilý, ysyrapshyldyq pen astamshylyqqa, dańǵoılyq pen kerdeńdikke jol bermeý degen sóz. Ol – uly dala eliniń boıynda belgili tarıhı sebeptermen qalǵyp ketken pragmatızmdi oıatý arqyly ulttyq, qoǵamdyq oıǵa, iske silkinis ákelý, táýelsiz eldiń sanasy men aǵzasyn jaılaǵan otarshyldyq, kembaǵaldyq, boıkúıezdik kompleksterinen tutastaı aryltý. Shynaıy mádenıettiń belgisi orynsyz sán-saltanat emes, ustamdylyq, qanaǵatshyldyq, qarapaıymdylyq, únemshildik pen resýrstardy oryndy paıdalaný.
Rýhanı jańǵyrý degenimiz – ulttyq salt-sana, ádet-ǵuryp, mádenı dástúrlerdi berik saqtaı otyryp, ony jańa zaman jetistikterimen, jalpyadamzattyq qundylyqtarmen baıytý dep túsiný kerek. Jańa turpattaǵy jańǵyrýdyń eń basty sharty – ulttyq kodty saqtaý ekeni maqalada anyq atap kórsetilgen. Sondyqtan da Elbasynyń «Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda, ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis» degeni búgingi men erteńniń jáne bolashaqtyń, jalpy «Máńgilik el» ıdeıasynyń basty sharty bolýy tıis.
Elimizde ulttyq biregeılikti saqtaı otyryp, úshinshi jańǵyrýdy júzege asyratyn ulttyq ıdeologııanyń basty qaǵıdasy jastardyń sanasynda týǵan jer men týǵan elge degen erekshe sezimdi, iltıpatty oıatyp, ony dáripteý arqyly el birligin saqtaýdyń jańa zańdylyǵyn usyndy.
Osy oraıda barshamyzdyń kóz aldymyzda kúndelikti bolyp jatqan, sol qarapaıym dúnıege nazar salmaıtyn, biraq elimizdi taný men shetelge tanytýda zor ról atqaratyn máselege nazar aýdartqym keledi. Máselen, Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı elimizdiń birqatar qalalarynda uly aqynnyń eskertkishi men bıýsterin ashý josparlanyp otyr. Qalyń kópshilik Abaı obrazyn osy músinder negizinde qalyptastyrary anyq. Osy oraıda oıda júrgen usynysty ortaǵa da salǵym keledi. 2009 jyly Óskemende eńseli Abaı eskertkishi ashyldy. Ákim orynbasary retinde eskertkishti daıyndaý jaýapkershiligi maǵan júkteldi. Konkýrsqa qabyldanǵan onnan astam músinderdi kórdim. Bári derlik «shapanǵa oranǵan, qabaǵy túsińki, jýanqaryn adam». Bolmaıdy dedim. Aldyn – ala daıyndap qoıǵan Abaıdyń Máskeýde ornatylǵan eskertkishiniń sýretin músinshilerge taratyp berdim.
«Bul Qyrymbek Eleýuly Kósherbaevtyń – Abaıy», - dedim. Basty talap Eskerkishtegi Abaı obrazy, beınesi osyndaı bolýy kerek. Buǵan qosymsha bizdiń talap boıynsha eskertkish postamentimen 14 metrden bıik bolatyndyǵyn eskerińizder. Abaı oń qolyńa kitap ustap tursyn. Qalǵany sizderdiń fantazııalaryńyz!».
Bulaı deýge sebep, dúnıejúzilik mádenıettiń iri ortalyǵy sanalatyn Máskeýde talaı bolyp, aıtýly zııalylarymen sóıleskende «Chıstye prýdy» býlvaryndaǵy Abaı eskertkishi Máskeý arhıterýktýrasyna qosylǵan erekshe kórkem dúnıe degendi talaı estigen edim. Ári reseılik qoǵamdyq pikir máskeýlikterdiń aýzymen aıtylatynyn eskersek, qazaq pen orys arasyndaǵy dostyq túsinistikke osy esertkishtiń qosqan úlesi zor. Ony eki el Prezıdentteri N. Nazarbaev pen V. Pýtın birge ashqanyn da bilemiz. Qazaqstan men Reseı halyqynyń armany men bıliginiń qoıǵan maqsaty da álemniń órkenıetti elderiniń qatarynan oryn alý ekendigi barshamyzǵa aıan.
Іlgeride birlesip ortaq jobany qolǵa alǵanda reseılik jıenimiz, belgili rejısser Egor Konchalovskııdiń: «maǵan, kimge tartqansyń deıtin myrzalardy, Máskeýdiń qaq ortasyndaǵy Abaı eskertkishine aparam. Abaıdyń rýhy men harızmasy kimdi bolmasyn tabyndyrady», - degeni esimde.
...Sonymen Óskemendegi eskertkish, 2006 jyly Máskeýdegi Elshimiz bolǵan, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri Qyrymbek Kósherbaevtyń basshylyǵymen jasalǵan Abaı obrazyn qaıtalady. Abaıdyń bul beınesin sol kezdegi oblys ákimi Berdibek Saparbaev pen Mádenıet mınıstri Muhtar Qul-Muhammed joǵary baǵalap, birden bekitti. Bir jyldan keıin máskeýlik Abaı obrazyn Astanada ashylǵan Abaı eskertkishinen baıqadym. Ol kezde qala Ákimi Imanǵalı Tasmaǵambetov bolatyn.
Bıylǵy merekeli jyly Abaı beınelengen birqatar sýretter jarııalanýda. Bıýsteri saltanatpen ashylýda. Oblys ortalyqtarynda Abaı eskertkishin ornatýǵa bıýdjet bólinýde. Oılandyratyn jáıt Abaıdy halyqqa jaqyndatýǵa arnalǵan osy estelik muralar ár jerde ártúrli. Jobaǵa Abaıdyń otbasymen túsken jalǵyz fotasy negizge alynǵanǵa uqsaıdy. Ol foto Abaıdyń arqa súıegen perzenti: «Jańa jyldyń basshysy — ol, Men eskiniń arty edim» dep úmit kútken uly Abdrahman qaıtys bolǵan soń túsirilgenin eshkim nazarǵa almaıdy. Úlken tragedııadan keıin uly Tulǵanyn ǵumyry da Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» epopeıasynyń sońǵy tórtinshi tomynyń bólimderiniń ataýyndaı: «Qapada. Qastyqta. Shaıqasta. Jutta.» ótti...
Abaı álemin, Abaı álemi arqyly zerttep-taný, meńgerý, ǵulamanyń ilimi boıynsha ómir súrý – Elbasymyz aıtqan Rýhanı jańǵyrý men El máńgiliginiń de eń basty kepili.
Abaı álemi – ultymyzdyń minez-qulqy, bolmys-bitimi, turmys-tirshiligi, dúnıetanymy, jany, tili, dini, dili, rýhy jan-jaqty kórinis tapqan biregeı qubylys. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen «Abaı jáne XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynda Abaıdyń 175 jyldyǵyna arnalǵan mereıtoı aıasynda memleket kóleminde jáne halyqaralyq deńgeıde aýqymdy is-sharalar uıymdastyrý josparda ekenin atap óte otyryp, ol sharalardyń «toı toılaý úshin emes, oı-órisimizdi keńeıtip, rýhanı turǵydan damýymyz úshin ótkizilmek» ekenin alǵa tartty.
Taǵy bir derek. 2009 jyldyń kyrkúıeginde Óskemende úndi eliniń uly perzenti Rabındranat Tagordyń bıýstin Q. Qaısenov atyndaǵy «Jastar» etnobaǵynda ashtyq. Sapaly qoladan quıylǵan, bıiktigi – 107 sm. eni – 81 sm. salmaǵy – 120 kg. tuǵyrynyń bıiktigi – 145 sm. músindi Úndistannyń Qazaqstandaǵy elshiligi syılady. Saltanatty sharadan keıin Úndistan elshisi Ashok Sadjanhardy Abaı eskertkishine apardym. Bizden keıin Shvetsııada elshi qyzmetin atqarǵan, qazir Ǵalamdyq zertteýler ınstıtýtynyń Prezıdenti Ashok myrza: «Sizderdiń Abaıdan Máskeýkdegi Abaıdyń lebi seziledi», - degen.
Sol kúngi emen jarqyn áńgime kezinde mıllıard turǵyny bar Úndistan elshileriniń úlken paryzy - úndi ultynyń uly tulǵalary Rabındranat Tagor men Mahatma Gandıdi qyzmet etken syrt memleketterde nasıhattap, múmkindiginshe kópshilik demalatyn saıabaqtarda bıýsterin qoıǵyzyp, jergilikti turǵyndarǵa asyl muralaryn jan – jaqty jetkizý ekendigin estidim. Suhbat arasynda Úndistandaǵy osy eki tulǵanyń eskertkishteri men bıýsteri «gýmmanızmge umtylǵan jalpyadamzattyq rýhty beıneleıtin» biregeı obrazada jasalatynyn jáne erekshe mańyz bólgeni syrt elderde qoıylatyn músinderi de Úndistanda quıylatyndyǵyn aıtqan.
Álemniń bes kontınentin kórip, qyryqqa jýyq elde bolǵan aqyn Tagordyń ómirge kózqarasy ózinen jıyrma jas úlken zamandasy Abaı dúnıetanymymen uqsas.
Abaı:
«Adamzattyń bárin súı, baýyrym dep,
Jáne haq joly osy dep ádiletti»,-deıdi.
Evropalyqtardan keıin ádebıet salasyndaǵy Nobel syılyǵynyń birinshi laýreaty atanǵan Tagor adamzat balasy týraly oıyn:
«Ol ma, ol qazir meniń janarymda,
ol meniń ón-boıymda, meniń jan dúnıemde», - dep túıindeıdi.
Álemde Qazaqstan sekildi eki júzdeı memleket bar. Sol elderdiń Abaıdaı uly tulǵalary da bar. Kórip júrmiz, oqyp bilýdemiz – olar da danyshpandaryn dúnıe jurty bilse deıdi. Kitaptaryn aýdarady, músinderin jasap elshilikter arqyly syılas elderde ornatady. Konfýtsıı, Shekspır, Pýshkın, Gete, Tagor, Gandı... Osyndaı esimderi málim adamdardyń bıýsteri bir stılde, bir obrazda jasalǵan. Kórgen kóz jattap alady. Qaı ulttyń uly ekenin este saqtaıdy. Túsiriletin kınofılmder men derekti serıaldarda osy bir beıne, bir obraz. Biz de Abaıymyzdy jahandyq mádenıetke úles qosqan tulǵa retinde tanytý jolynda órkenıetke úlgi, jalpyadamzattyq rýhty jańǵyrtqan rýhanı jan-dúnıesin ashatyn ónegeli obrazyn usynýymyz zamana talaby dep oılaımyn.
Elbasy Nursultan Nazarbaev «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynda «Uly Dala tulǵalary» atty ǵylymı-kópshilik serııalardy shyǵaryp, taratý jumystaryn júıelendirý jáne jandandyrý qajet ekendigin aıtylǵan.
«Kópshiliktiń sanasynda tarıhı úderister, negizinen, tulǵalandyrý sıpatyna ıe bolatyny belgili. Kóptegen halyqtar óz eliniń erekshe elshisi syndy uly babalarynyń esimderin maqtan tutady. Mysaly, ótken dáýirlerdegi Týtanhamon, Konfýtsıı, Eskendir Zulqarnaıyn, Shekspır, Gete, Pýshkın jáne Djordj Vashıngton sııaqty dúnıe júzine belgili tulǵalar búginde «óz memleketteriniń» baǵa jetpes sımvoldyq kapıtaly sanalady ári sol elderdiń halyqaralyq arenada tıimdi ilgerileýine septigin tıgizip otyr. Uly dala ál-Farabı men ıAsaýı, Kúltegin men Beıbarys, Áz-Táýke men Abylaı, Kenesary men Abaı jáne basqa da kóptegen uly tulǵalar shoǵyryn dúnıege ákeldi» dep jazady Elbasy maqalasynda. Bul rette Prezıdent birinshi kezekte, ataqty tarıhı tulǵalar men olardyń jetistikteriniń qurmetine ashyq aspan astynda eskertkish-músinder qoıylatyn «Uly dalanyń uly esimderi» atty oqý-aǵartý entsıklopedııalyq saıabaǵyn ashýǵa toqtalady.
Osy oraıda Uly tulǵalarymyzdyń beınelerin birizdilikke keltirý kún tártibindegi kezek kúttirmes erekshe másele dep oılaımyn.