Petıtsııa ınstıtýty: Azamattyq bastamalar qazaqstandyqtardyń ómirine qalaı yqpal etýi múmkin
Petıtsııa degenimiz ne?
Petıtsııa (latyn tilinde Petitio — suraý salý) — bul ujymdyq ótinish túrindegi azamattardyń talaby, saýaly nemese ótinishi ekendigi belgili. Bastapqy kezeńde qoǵamdyq bılikke ótinish jiberý ınstıtýtynyń paıda bolýy halyqtyń jekelegen toptarynyń belgili bir avtorıtarlyq bıliktiń áreketterine tabıǵı reaktsııasyna baılanysty boldy.
Bastapqyda ol stıhııalyq qoǵamdyq qozǵalys retinde qalyptasty. Tek ýaqyt óte kele petıtsııalardyń baǵyty belgili bir memleketterdiń ulttyq saıası, quqyqtyq jáne tarıhı erekshelikterin eskere otyryp, óziniń konstıtýtsııalyq-quqyqtyq bekitilýine sep boldy.
Petıtsııa tarıhy tereńde jatyr. Tipti mysyrlyq pıramıdalarmen taǵdyrlas desek te artyq aıtqan emes.
Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 23-20 ǵasyrlarda alyp tas bloktardy tasýǵa jegilgen jumysshylar ózderiniń eńbek jaǵdaılaryn jaqsartý úshin faraondarǵa talaptaryn qoıyp, petıtsııa joldaǵan degen derek te bar.
Dál osy tájirıbe ǵasyrdan ǵasyrǵa ulasyp, jalǵasyp taýyp kele jatyr.
Qaı elderde petıtsııany qaraý mindetti?
Barlyq derlik demokratııalyq memleketterde jalpyǵa birdeı tanylǵan konstıtýtsııalyq standart — bul memlekettik organdardyń, olardyń laýazymdy tulǵalary men qyzmetkerleriniń azamattardyń bastamalaryn qaraý mindeti.
ıAǵnı, zańnamada belgilengen merzimde birlestikterdiń ótinishterine negizdelgen jaýap berýi tıis.
Azamattardyń bılik organdaryna ótinishter jiberý quqyǵy eń birinshi bolyp rettelgen el — Ulybrıtanııa. Bul el konstıtýtsııalyq quqyq ǵylymynda konstıtýtsıonalızmniń otany sanalady.
Ulybrıtanııada 200-den astam azamat qol qoıǵan petıtsııany memlekettik qyzmetter qaraýǵa mindetti. Internet qajetti qoldardy jınaýdy edáýir jeńildetti jáne azamattar men saılanǵan memlekettik bılik ókilderiniń dıalogyn jetildirdi.
Birikken Koroldikte azamattar men rezıdentter petıtsııany el Úkimeti men Parlamentiniń saıty arqyly bere alady.
10 myń qoly bolǵan kezde petıtsııa Úkimet deńgeıinde qaralady, al 100 myń qoly bar petıtsııalar Parlament depýtattarynyń otyrysy barysynda talqylaýǵa shyǵarylady.
Bul rette petıtsııa Ulybrıtanııa Úkimeti nemese qaýymdar palatasy tarapynan naqty is-qımyldarǵa shaqyrýǵa jáne Úkimet nemese qaýymdar palatasy tikeleı jaýapty jaıttarǵa qatysty bolýǵa tıis.
Portýgalııa, Shotlandııa nemese Lıýksembýrgte barlyq ótinishterge Parlamenttiń veb-saıtynda jarııalanýyna kepildik beriledi.
Germanııada tek «qoǵamdyq petıtsııalar» retinde qabyldanǵan petıtsııalar jarııalanady. Alaıda, Eýropa parlamentteriniń kópshiligi áli kúnge deıin petıtsııa mátinderin jelide jarııalamaıdy.
Irlandııa men Eýropalyq parlament jaǵdaıynda petıtsııanyń qysqasha mazmuny (ádette bir abzatstan aspaıdy) ǵana ınternette jarııa etiledi.
Frantsııada petıtsııany quzyretti turaqty komıtetterge Ulttyq jınalystyń (Parlamenttiń tómengi palatasy) tóraǵasy bóledi jáne sheshim qabyldaý úshin tıisti mınıstrge, basqa komıssııaǵa jiberý týraly sheshim qabyldaıdy nemese máseleni Ulttyq jınalystyń qaraýyna usynady.
Qazaqstandaǵy petıtsııa ınstıtýty
Elimizde bul bastama 2024 jyldan bastap jumys isteıdi.
Osy jyldyń 2 qazanynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Qoǵamdyq baqylaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna qol qoıdy.
Qujatta petıtsııa ınstıtýtynyń reglamenti aıqyndalǵan. ıAǵnı, zańda «petıtsııa» túsinigi aıqyndalyp, olardy berý jáne qaraý tártibi bekitilgen.
Zańda petıtsııany Qazaqstan azamattary arnaýly ınternet-portal arqyly berý qajettigi de kórsetilgen.
Taıaýda Mádenıet jáne aqparat vıtse-mınıstri Danııar Qadyrov atalǵan Zańnyń negizgi tustaryn túsindirgen edi.
«Zań Qazaqstanda qoǵamdyq baqylaýdy uıymdastyrýǵa jáne júzege asyrýǵa baılanysty qoǵamdyq qatynastardy retteýdi kózdeıdi. Birinshiden, zańda qoǵamdyq baqylaý, sýbektiler men obektiler, qoǵamdyq baqylaýdy júzege asyrýdaǵy múddeler qaqtyǵysy, qoǵamdyq baqylaý nátıjeleri týraly qorytyndy qujat, qoǵamdyq baqylaý toby, sondaı-aq dáleldi jaýap uǵymy berilgen. Qoǵamdyq baqylaý obektileri men sýbektileri anyqtaldy», — dedi ol.
Ekinshiden, zań qoǵamdyq baqylaýdyń maqsaty men mindetterin anyqtaıdy. Qoǵamdyq baqylaý sýbektileriniń zańdylyǵy, jarııalylyǵy, ashyqtyǵy, erikti qatysýy men táýelsizdigi sııaqty qoǵamdyq baqylaý qaǵıdattary belgilengen.
Úshinshiden, zańda qoǵamdyq baqylaýdy júzege asyrýǵa qatysý sharttary aıqyndalǵan. Qoǵamdyq baqylaý jeke jáne qoǵamdyq baqylaý toptarynda júzege asyrylady.
Qoǵamdyq baqylaýdy iske asyrýǵa 18 jasqa tolmaǵan, ótelmegen sottylyǵy bar, narkologııalyq nemese psıhıkalyq esepte turǵan, buryn sybaılas jemqorlyq quqyq buzýshylyqtar, ekstremıstik jáne terrorıstik qylmys jasaǵany úshin qylmystyq jaýaptylyqqa tartylǵan azamattar jiberilmeıdi.
Budan basqa, sheteldik qatysýy bar, sondaı-aq qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes qyzmeti toqtatylǵan nemese tyıym salynǵan kommertsııalyq emes uıymdar shekteledi.
Tórtinshiden, qoǵamdyq baqylaý sýbektileri men obektileriniń quqyqtary men mindetteri naqtylandy.
Besinshiden, qoǵamdyq baqylaýdyń negizgi nysandary retinde qoǵamdyq talqylaý, qoǵamdyq saraptama, qoǵamdyq monıtorıng usynylady. Sonymen birge, Zań qoǵamdyq baqylaý nysandaryn shektemeıdi.
Qoǵamdyq baqylaý QR zańnamasynda belgilengen basqa nysandarda da júzege asyrylýy múmkin.
Altynshy, qoǵamdyq baqylaý nátıjelerin qaraý reglamenti belgilendi. Osylaısha, qoǵamdyq baqylaý obektileri qoǵamdyq baqylaý nátıjeleri boıynsha qorytyndy qujatty 10 kún merzimde qaraýǵa jáne dáleldi jaýap jiberýge tıis.
Sonymen qatar ol qandaı másele boıynsha petıtsııa berýge bolmaıtynyn da aıtqan bolatyn.
«Ákimshilik-rásimdik kodekste petıtsııa berý jáne qaraýdyń rásimderi jeke qosymshamen retteledi. Respýblıkalyq basqarý nysany, ákimshilik-aýmaqtyq qurylym, shekaralardy ózgertý, sot tóreligi, raqymshylyq, ulttyq qaýipsizdik sııaqty máseleler boıynsha petıtsııa berý múmkindigi bolmaıdy. Taqyryptar tizimi jarııalanǵan zańda berilgen, 17 tarmaq bar. Eń basty novella petıtsııany qarastyrý shegi eger aýdandyq jerde qarastyrylatyn bolsa, onda 2,5 myń aýdan halqynyń qoldaýy qajet bolady. Al eger Úkimet tarapynan qaralý úshin 50 myńnan astam qoldaýshy bolýy kerek. Petıtsııany qaraý barysynda memlekettik organ birqatar is-shara júrgizedi, jumys tobyn qurady. Qoǵamdyq talqylaý júrgizedi», — dedi vıtse-mınıstr.
Onyń atap ótýinshe, petıtsııa boıynsha sheshimdi memlekettik organnyń birinshi basshysy ǵana bere alady. Shekti mánge jetpegen petıtsııalar úndeý retinde Ákimshilik-rásimdik kodeks boıynsha qarastyrylady.
Zań alǵash resmı jarııalanǵan kúninen 6 aı ótkende kúshine enedi, ıaǵnı 2024 jylǵy 4 sáýirden bastap azamattar «E-Ótinish» aqparat júıesi arqyly onlaın petıtsııa bere alady.
Interneti joq qazaqstandyqtardyń memleket pen azamattyq qoǵamnyń ózara is-qımyly salasyndaǵy ýákiletti organǵa jazbasha aryz jazyp, júginýine múmkindik bar.
Sońǵy ýaqytta elimizde de belgili bir qoǵam arasynda dúrbeleń týyndatqan oqıǵalarǵa baılanysty buqaralyq petıtsııalar legi de kóbeıip ketkeni belgili.
Turǵyndar da kez kelgen soraqy faktiniń tumshalanbaı, jalpyǵa jarııa bolýyna tyrysyp júr.
Bul qazaqstandyq qoǵamnyń azamattyq pisip-jetilgenin bildirse kerek-ti.
Máselen, 2021 jyly áıelderdiń quqyǵyna qatysty jarııalanǵan petıtsııa qaıtadan ózekti bolyp, búginde 60 myńnan astam adamnyń qolyn jınap otyr.
Sondyqtan da Prezıdent bastamasymen elimizde petıtsııa ınstıtýtynyń qurylýy qazaqstandyqtardyń memleket basqarýǵa qatysyn qamtamasyz etýdi maqsat etkeni túsinikti.
Óıtkeni, azamattyq qoǵam petıtsııa arqyly ózderiniń oı-pikirin bılik ókilderine erkin jetkize alady.
Al onyń memlekettik organdar men Úkimettiń sheshim qabyldaýyna qanshalyqty yqpal etetinin ýaqyt kórsetedi.