Perýdegi tóńkeris: saıası daǵdarystyń sebebi men bolashaqqa boljam
Respýblıkadaǵy 7 jeltoqsanda bastalǵan narazylyqtar qaıta kúsheıip, qaza tapqan azamattar sany artýda. Sońǵy málimetterge súıensek, qazirdiń ózinde 49 adam qaıtys bolǵan. Eldegi jaǵdaı memlekettik tóńkeris jasamaq bolǵan eks-prezıdent Pedro Kastılonyń qamaýǵa alynýynan keıin ýshyǵa tústi. Onyń jaqtastary eldiń jańa basshysy Dına Bolýarteniń otstavkaǵa ketýin jáne merziminen buryn saılaý ótkizýdi talap etip otyr. Perýdegi qazirgi ahýal týraly Qazaqparat sarapshysynyń materıalynda.
Perýde saıası turaqsyzdyq kúsheıip keledi
Perý –Ońtústik Amerıkadaǵy Brazılııa men Argentınadan keıingi terrıtorııasy jóninen úshinshi iri memleket. Ol Ekvador, Kolýmbııa, Brazılııa, Bolıvııa jáne Chılı syndy eldermen shektesedi. Halqynyń sany 32 mln-nan asady. Astanasy - Lıma qalasy. Perý mys óndirý boıynsha dúnıe júzinde ekinshi orynda bolǵanymen, 32 mln halyqtyń basym bóligi – kedeı. Dese de sońǵy jyldary qarjylyq jaǵdaıy turaqtalyp, ekonomıkasy aıtarlyqtaı damyp keledi. Ótken jyly Perý Ońtústik Amerıka men Karıb teńizi aımaǵyndaǵy ekonomıkasy eń turaqty elder reıtıngisinde Chılıdi birinshi orynnan yǵystyryp, alǵashqy qatardan kórindi. Alaıda Perý ekonomıkasy jaqsarǵanymen, bul el saıası turaqtylyq reıtıngisinde nebári 17,71 upaı jınaǵan. Óıtkeni sońǵy jyldary elde turaqsyzdyq kúsheıip, saıası daǵdarys beleń alyp barady. 2020 jyly elde nebári bes kúnniń ishinde úsh prezıdent aýysty, al 2016 jyldan beri alty memleket basshysy eldegi eń joǵary laýazymdy atqaryp úlgerdi. Osydan-aq, saıasattaǵy daǵdarys deńgeıi qanshalyqty tereń ekenin baıqaýǵa bolady. Al ótken jyldyń aıaǵynan bastap Perýdegi narazylyq tipten kúsheıip, 50-ge jýyq adamnyń mert bolýyna ákelip soqty. Sonymen qosa 1000-nan astam azamat jaraqat alǵan.
Foto: Rodrigo Abd/Associated Press
Perýdegi narazylyqqa ne sebep boldy?
Byltyr jyldyń aıaǵynda sol kezdegi el prezıdenti Pedro Kastılo teledıdardan úndeý jasap, Perýde tótenshe jaǵdaı jarııalaǵannan keıin jaǵdaı ýshyǵa bastady. Eske salaıyq, ol 2021 jyldyń maýsymynda Perýdiń prezıdenti bolyp saılanǵan edi.
Foto: Getty Images
Perý parlamenti Kastılony bılikten shettetý úshin oǵan ımpıchment jarııalamaq bolǵan edi. Alaıda prezıdent ótken jyldyń 7 jeltoqsanynda teledıdardan sóılegen sózinde ózi parlamentti taratatynyn aıtty. Sodan soń Perý úkimetiniń birneshe mınıstri birden otstavkaǵa ketti, al Konstıtýtsııalyq sottyń basshysy prezıdentti tóńkeris jasaýǵa árekettendi dep aıyptady.
Kongress depýtattary shuǵyl jınalys jasap, prezıdentke ımpıchment jarııalady. 130 depýtattyń 101-i qoldap, daýys berdi. Sóıtip, ýaqytsha prezıdent retinde parlament Perýdiń vıtse-prezıdenti Dına Bolýarteni taǵaıyndap, ol ant berip te úlgergen edi.
Foto: Reuters
Osylaısha, bılikten taıdyrylǵan Kastılo qamaýǵa alyndy. Joǵarǵy sot alqasy oǵan búlik uıymdastyrdy jáne qastandyq jasady degen aıyp taǵyp, 18 aıǵa tutqyndady. Alaıda Kastılo taǵylǵan aıyppen kelispeı, ózi eldiń zańdy prezıdenti bolyp qala beretinin málimdedi.
Kóteriliske shyqqandardardyń talaptary qandaı?
Perý halqy ótken jyldyń 7 jeltoqsanynan beri narazylyq sherýlerine shyǵyp jatyr. Alaıda ótken aptadan bastap ahýal ýshyǵa tústi. Búginde 1 aıdan astam ýaqyt ishinde 50-ge jýyq adam qaza tapty.
Foto: Reuters
Kastılonyń jaqtastary onyń prezıdenttikten ketýine oppozıtsııalyq saıası elıta, ásker men polıtsııany kinálap otyr. Sherýshiler Dına Bolýarteniń otstavkaǵa ketýin, Kongresti taratýdy jáne quryltaı jınalysyn qurýdy talap etýde.
Narazy toptyń basty talaby - jańa jalpyhalyqtyq saılaý ótkizý. Al Perýdiń qazirgi prezıdenti Dına Bolýarte 2024 jyldyń sáýir aıynda elde merziminen buryn saılaý ótkizý týraly zań jobasyn parlamentke jibergenin aıtty. Depýtattar da bul usynyspen kelisti. Endi 2024 jyldyń kókteminde prezıdent saılaýy ótpekshi. Buǵan deıin eldegi prezıdent saılaýy 2026 jylǵa josparlanǵan edi.
Foto: Getty Images
Sonymen qosa kóteriliske shyqqandardyń basym bóligi, sonyń ishinde eldiń kedeı aýdandarynyń turǵyndary Bolýarteniń otstavkasyn talap etip jatyr. Sondaı-aq olar Kastılony bosatyp, polıtsııaǵa tergeý júrgizý qajettigin de alǵa tartyp otyr.
Foto: Getty Images
Al Bolýarte bolsa, eldiń qaýipsizdik kúshteri bıligin asyra paıdalanýy múmkin dep, soǵan qatysty sot tergeýin júrgizý kerek dep atap ótti. Quqyq qorǵaýshylar da qaýipsizdik kúshterin narazylyqqa shyqqandardy tikushaqtardan atyp, sonymen qosa kózden jas aǵyzatyn gaz qoldandy dep aıyptap otyr. Al ásker óz kezeginde sherýshiler qarý-jaraq pen qoldan jasalǵan jarylǵysh zattardy qoldanǵanyn alǵa tartýda.
Foto: Getty Images
Elde tótenshe jaǵdaı engizildi
Perýdegi narazylyq aktsııalarynyń kúsheıýine baılanysty 15 qańtarda tótenshe jaǵdaı engizildi, ol 30 kúnge sozylatyn bolady.
«2023 jyldyń 15 qańtarynan bastap 30 kúntizbelik kún merzimge Perýdiń birqatar aımaǵynda tótenshe jaǵdaı jarııalansyn»,-delingen Úkimet qaýlysynda.
Polıtsııa qarýly kúshterdiń qoldaýymen eldegi tártipti baqylaýdy qamtamasyz etedi. Perý prezıdenti Dına Bolýarte buǵan deıin eldegi jaǵdaıǵa baılanysty halyqqa úndeý jasap, narazylyq bildirýshilerdiń ólimi úshin keshirim suraǵan bolatyn.
Foto: Getty Images
Alaıda Perýdiń Bas prokýratýrasy narazylyq saldarynan adamdardyń mert bolýyna baılanysty qazirgi prezıdent Dına Bolýartege qatysty «genotsıd» týraly is qozǵady. Sondaı-aq eldiń premer-mınıstri, ishki ister mınıstri qorǵanys mınıstrine qatysty da tergeý bastalyp ketti.
Halyqaralyq reaktsııa qandaı?
Ótken sársenbide Adam quqyqtary jónindegi Amerıkaaralyq komıssııa Perýdegi daǵdarystyń ýshyǵyp bara jatqanyn aıtyp, qazirgi el prezıdenti Bolýartemen kezdesti. «Biz adam quqyqtaryna qatysty jaǵdaıdy tekseremiz. Barlyq pikirdi tyńdap, sodan qorytyndy shyǵaramyz», - dedi atalǵan komıssııa ókili Edgar Stıýardo Ralon.
Foto: Getty Images
Eldegi narazylyq kúsheıip, zorlyq-zombylyq beleń alǵannan keıin Ulybrıtanııanyń Perýdegi elshisi jáne basqa da halyqaralyq uıym ókilderi Perýdiń qaýipsizdik kúshterin adam quqyqtaryn qurmetteýge shaqyratyn málimdemeler jasady.
Amerıka Qurama Shtattary birneshe ret Bolýarte úkimetin qoldaıtynyn bildirdi jáne ótken aptada esirtkige qarsy kúres sharalaryn qoldaý úshin Perýge 8 mıllıon dollar qarjy bóletinin jarııalady. AQSh-tyń Perýdegi elshisi Lıza Kenna Týıtterdegi jazbasynda bul jaǵdaıdy dereý sheship, adam ólimin boldyrmaý sharalaryn qolǵa alý kerek ekenin jazdy.
Foto: sovross.ru
«Perýdegi turaqsyzdyq áli birneshe aıǵa sozylady»
Sankt-Peterbýrg memlekettik ýnıversıteti halyqaralyq qatynastar teorııasy men tarıhy kafedrasynyń professory, «Latyn Amerıkasy» jýrnalynyń bas redaktory Vıktor Heıvets BAQ betterinde jarııalanǵan pikirinde Perýdegi daǵdarys áli berneshe aıǵa sozylatynyn aıtady. Onyń sózinshe, eldi jaılaǵan narazylyqtar aıaqtala salysymen, eldiń parlamenti Dına Bolýarteni synaıtyn bolady.
«Perýdegi narazylyqtar kúsheıip ketti, saldarynan ondaǵan adam qaza tapty. Olar bastapqyda 2026 jyly josparlanǵan saılaýdy 2024 jylǵa aýystyrýǵa májbúr etti. Bul narazylyqtardyń ne uıymdastyrýshysy joq, ne bolmasa, artynda saıası kúsh joq. Olardyń álsizdigi de – osy. Bılik narazylyq sherýleri qashan bitedi dep kútýde. Narazylyqtar bir aptaǵa nemese birneshe aıǵa sozylýy múmkin»,-dedi ol suhbatynda.
Foto: Getty Images
Sarapshynyń aıtýynsha, Perýde kimniń prezıdent ekeni mańyzdy emes. Jalpy ondaǵy parlament pen prezıdent arasyndaǵy qarym-qatynas óte nashar, baılanys durys jolǵa qoıylmaǵan. «Aldaǵy birneshe aı Perý úshin turaqsyz bolmaq»,-dep túıindedi ol.
Jalpy Ońtústik Amerıka elderindegi saıası daǵdarys barǵan saıyn kúsh alyp bara jatyr. Ótken aptanyń basynda Brızılııadaǵy prezıdent saılaýynan keıingi ahýaldyń ýshyǵyp, baqylaýdan shyqqanyn jazǵan bolatynbyz. Aımaqtaǵy saıası turaqsyzdyq pen daǵdarystyń qansha ýaqytqa sozylatyny belgisiz. Óıtkeni kún ótken saıyn kúsheımese, saıabyrsıtyn túri joq.
Foto:AFP/Scanpix
Basty foto: aussiedlerbote.de