Páterdegi taraqandardan qalaı qutylýǵa bolady – maman keńesi
Qazaqstanda negizinen taraqannyń eki túri taralǵan
Taraqandar jer betinde osydan 235 mln jyl buryn paıda bolǵan. Olardyń 5 myńnan astam túri bar. Al Qazaqstanda 10-nan astam túri tirshilik etedi. Kóp taralǵany – sary jáne qara taraqandar. Zııankesterdiń dál osy eki túri el turǵyndarynyń páterin jaılap, qolaısyzdyq týdyryp otyr. Nur-Sultan qalalyq sanıtarııalyq-epıdemıologııa departamentiniń bas mamany, entomolog Aıbarsha Dúısenbaıqyzynyń aıtýynsha, olar dalaly alqaptarǵa qaraǵanda, kóbine tirshilik etýine ynǵaıly úı jaǵdaıynda tez kóbeıedi.
«Taraqan - jorǵalaýshy jándikter tobyna jatatyn tirshilik ıesi. Olardyń túrleri óte kóp. Álemde qara, aq, sary, mysyrlyq, túrkimen, amerıkalyq, madagaskarlyq túrleri keńinen taralǵan. Bular kóbine dalada jáne úı jaǵdaılarynda tirshilik etedi. Al elimizdiń terrıtorııasynda negizinen sary jáne qara taraqandar meken etedi. Dalada jáne jertólelerde kezdesetini – ol qara taraqan. Al úıde mekendeıtinderi - jándikterdiń sary túri. Degenmen ońtústik óńirlerde basqa da túrleri kezdesedi. Olar elimizdiń jyly aımaqtarynan ósimdikter arqyly tasymaldanady», - dedi maman.
Atalǵan jándikter -5°S tómen temperatýrada tirshilik ete almaıdy. Maman málimetinshe, olardyń ómir súrýine sý, tamaq qaldyqtary jáne jyly jer bolsa jetkilikti. Olar ásirese, páterdegi las jerlerde paıda bolady. ıAǵnı, tazalyqtyń durys saqtalmaýynan, azyq-túlik qıqymy shashylǵan jáne sýly jerlerge úıir. Sondyqtan olardyń kóbeıetin orny – as bólmesi jáne jýynatyn bólme. Sondaı-aq taraqandar káriz qubyrlarynyń boıynda kóp kezdesedi. Eger durys zalalsyzdandyrý jumystary júrgizilmese, olar qabyrǵa jaryqtarynda nemese qubyr astynda qalyp qoıady. Keıin ýlaý protsessi júrgizilgen páterden qashyp, turǵyn úıdiń barlyq qabattaryna taraıdy. Osylaısha, zııankesterdiń jumyrtqalary jyldan jylǵa baspananyń ár qabaty men bólikterinde qalyp otyrady.
Taraqan kóp jerde konıaktiń ıisi shyǵady
Entomolog maman Aıbarsha Dúısenbaıqyzy páterde taraqandardy qandaı belgileri arqyly anyqtaýǵa bolatynyn atady.
«Eger qandaı da bir turǵynnyń baspanasynda taraqan kóp bolatyn bolsa, onda ol jerlerde arnaıy ıis bolady. Taraqandar jaılaǵan aýmaqta konıak ishimdiginiń ıisine uqsas ıis seziledi. Mundaı jaǵdaılar kóbine jalǵyzbasty ári egde jastaǵy turǵyndardyń úıinde oryn alady. Bizdiń qyzmetke kórshileri shaǵym túsirip barǵan ýaqytta osyndaı ıisti ańǵaramyz. Al páterde bul zııankester az kólemde bolsa, ústeldiń astynda, shkaftardyń topsalarynda, as bólmedegi tehnıkalardyń tómengi tusynda qara daqtar paıda bolady. Ol olardyń syrtqa shyǵaratyn nári. Sondyqtan osy oryndardy jıi tekserip, baqylap otyrǵan abzal. Sonymen qatar, taraqandar dámhana jáne meıramhanalardyń as daıyndaıtyn bólmesindegi tehnıkalardyń ishki jáne astynǵy bóliginde ornalasady. Máselen, tońazytqyshtardyń qozǵaltqyshy turǵan jer olar úshin qolaıly. Óıtkeni, jumys istep turǵan tehnıka qyzatyny belgili. Al taraqandar óz kezeginde jyly mekenderdi unatady, osyndaı orynda tez kóbeıedi», - dep atap ótti Nur-Sultan qalalyq sanıtarııalyq-epıdemıologııa departamentiniń bas mamany Aıbarsha Dúısenbaıqyzy.
Úıdegi bir taraqan 6 aı ómir súrýi múmkin
Sheteldik ǵalymdardyń zertteýlerine sáıkes, taraqandar kóbeıý úshin mezgil tańdamaıdy. Olar jyl boıy úzdiksiz jumyrtqalaı beredi.
«Negizi sary taraqan 6 nemese 6,5 aı ómir súredi. Budan bólek, olar árbir úsh kún saıyn jumyrtqalaıdy. Ol qatty qabyqsha kúıinde bolady. Onyń ishinde 30-40 jumyrtqaǵa deıin ornalasady. Keıin sol alty aı ishinde iri taraqan deńgeıine deıin damıdy. Osy protsess negizinde jarty jylda analyǵy ólgenimen, onyń ornyna jańasy paıda bolyp otyrady. Al qara taraqandar jertólelerde meken etetindikten, atalǵan jándikterdiń ómir súrý uzaqtyǵy sary taraqanǵa qaraǵanda az. Tıisinshe, jumystqa salý jıiligi de tómen bolady. ıAǵnı, olardyń qabyqshasynda 17-20 jumyrtqaǵa deıin ǵana ornalasady», - dep málim etti maman.
Tamaqsyz bir jarym aıǵa deıin ómir súre beredi...
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, taraqandar aýrý tasymaldaǵysh jándikter arasynda ekinshi orynda. Birinshi kezekte qaýipti indet tasymaldaıtyn – ol shybyn. Uıym dereginshe, taraqandar ásirese dızenterııa, súzek, tyrysqaq jáne týberkýlez sııaqty aýrýlardy týdyratyn qozdyrǵysh bakterııalardy tasymaldaıdy.
«Taraqandar las jerde júretindikten, túrli bakterııalar, vırýstar men mıkrobtardy taratady. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń taraqandardy qaýipti aýrý tasymaldaýshy degenimen, dál osy jándikterden juqqan aýrýlar nemese naýqastar týraly statıstıka joq», - dep tolyqtyra ketti Aıbarsha Dúısenbaıqyzy.
Jándikter páterden páterge kóshedi jáne kóbine shetelden ımporttalatyn taýarlarymen keledi. Maman aqparatyna qaraǵanda, olar dúkenderge barǵan ýaqytta sómke nemese kıimder arqyly iligip kelip, úıge enedi.
«Olar kóbine osyndaı jaǵdaıda tasymaldanady. Taraqandar úshin basty qajettilik – sý. Sebebi sary taraqanǵa sý jetpese, ol 7 kúnnen artyq tirshilik ete almaıdy. Degenmen tamaqsyz bir jarym aıǵa deıin ómir súre beredi», - dedi entomolog maman.
Taraqandar salqynda qyrylyp qala ma?
Ǵylymı zertteýler nátıjesi taraqandar tómen temperatýrada ómir súre almaıtynyn kórsetken. Sebebi olardyń syrqy qabyrshyǵy óte juqa. Alaıda, bul – taraqandar salqynda qyrylyp qalady degendi bildirmeıdi. Qorǵaný maqsatynda atalǵan jándikter káriz qubyrlarynyń boıymen páterlerge kiredi. Kópshiligi qys mezgilinde esik, terezelerdi ashyp qoısaq, taraqandar óledi, dep oılaıdy. Osy oraıda aıta ketken jón – atalǵan jándikter odan tirshiligin toqtatpaıdy.
«Salqyn nemese ýlaý júrgizilse, atalǵan jándikter qabyrǵada nemese edende bar jaryqtar arqyly basqa jerge ýaqytsha kóshedi. Mysaly, úıdegi shkaftyń ishinde kóp bolyp, ony qys ýaqytynda dalaǵa shyǵaryp tastasańyz, onda taraqandar óledi. Alaıda, eskeretin dúnıe bar. Jándikter ólgenimen, onyń jumyrtqalary tómen temperatýrada tirshiligin jalǵastyra beredi. Óıtkeni, jumyrtqa ornalasqan qabyqsha qatty ystyq pen sýyqqa tózimdi. Keıin shkafty durys tazartpaı úıge qaıta kirgizseńiz, onda onyń qýys-qýysynda qalǵan jumyrtqalardan jándikter damı beredi. Damý protsesinde jatqan taraqandarǵa ý da áser etpeıdi. Olardyń syrtqy qabatynan zalalsyzdandyrýǵa arnalǵan dárilik preparattar ótpeıdi. Olar qabyqtan úsh aıdan keıin shyǵady. Tek sol kezde ǵana olarǵa ý áser etedi», - dep túsinik berdi Nur-Sultan qalalyq sanıtarııalyq-epıdemıologııa departamentiniń bas mamany.
Úıde taraqan bolsa, maman shaqyrtyńyz!
Sala mamandarynyń aıtýynsha, taraqan, qandala nemese osyndaı ózge de jándikterdi úı jaǵdaıynda óz betinshe ýlaý durys emes. Bul - asa qaýipti. Búginde zııankes baıqalsa, úıine «Kvıkfos», «Palach» sııaqty hımııalyq preparattardy seýip tastaıtyn turǵyndar az emes. Ol - birinshi kezekte balalar densaýlyǵy úshin asa qaýipti. Tek taraqan jaılaǵan páter emes, zardaby kórshilerine de tıedi. Osy oraıda eske sala keteıik, 2020 jyly aqpanda Shymkent qalasyndaǵy kópqabatty úılerdiń birinde eki otbasy ýlanyp, kishkentaı bala kóz jumdy. Qaıǵyly oqıǵa kórshilerine eskertpesten jándikterdi ýlaý kezinde bolǵan. Saldarynan qabyrǵalas páterdegi kishkentaı búldirshin qaza tapty.
«Eger úıde taraqannyń bar ekeni týraly belgiler paıda bolsa, onda arnaıy zalalsyzdandyrý mamandarynyń kómegine júgingen jón. Qazir kóp jaǵdaıda adamdar óz betimen ýlaý jumystaryn júrgizedi. Onyń saldary ýlaný, ólim jaǵdaıyna ákelip soǵyp jatyr. Elordada taraqan, qandala jáne shybyndardy zalalsyzdandyrýmen aınalysatyn, lıtsenzııa alǵan 28 uıym bar. Sondyqtan atalǵan qyzmet kórsetýshilerge habarlasqan oryndy, dep esepteımiz. Uıymdar bir rettik kelisimshart jasap, taraqan jaılaǵan oryndardy óńdep beredi jáne onyń aldyn-alý sharalaryn túsindiredi.
Úı jaǵdaıynda taraqan jáne qandalamen kúresý múmkin emes. Sondyqtan arnaıy mamandardyń qyzmetine júgingen durys. Óıtkeni úı jaǵdaıynda páter ıesi qandaı oryndarǵa óńdeý jasaý qajet ekenin bilmeıdi.
Taraqandardy ýlaý barysynda 24 saǵat úıde eshkim bolmaýy qajet. Dezınfektsııa jasalǵannan keıin kelesi kúni qyzmet kórsetýshi kásiporyn kelip, qansha taraqan ólgenin jáne olardyń taǵy da paıda bolýy múmkin oryndardy tekseredi. Osy jumystar aıaqtalǵan soń, terezelerdi ashyp, úıdi jeldetý kerek. Sondaı-aq, páterdi tolyq jýyp alý mańyzdy.
Bizde elordada zalalsyzdandyrý júrgizse, ony kórshilerine aıtpaıdy. Sanıtarlyq erejede jan-jaqta ornalasqan ǵımarattar men onda turatyn adamdarǵa eskertý kerektigi jazylǵan. Qarapaıym bir úıdi óńdese, taraqandar kelesi páterge qashyp barady. Sondyqtan ony kórshilerge eskertip, birlese ýlaý qajet. Dezınfektsııalaýmen aınalysatyn kompanııa qyzmetkerleri de muny eskertedi. Máselen, 2019 jyly ólim jaǵdaıy tirkeldi. Eger ýlaný jaǵdaıy oryn alsa, onda kórshiler zańǵa júginip, aryz túsire alady.
Bıylǵy jarty jyldyqta túrli oryndardy taraqan jaılaǵany týraly 7 derek tirkeldi. Onyń bireýi saýda ortalyǵy bolsa, tórteýi qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynan, taǵy bireýi ónerkásiptik kásiporynnan tústi», - dep saqtyq sharalaryn eskertti Aıbarsha Dúısenbaıqyzy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý» Kodeksiniń 107 babynda dezınfektsııalaý sharalary týraly jazylǵan. Oǵan sáıkes, qandaı da bir turǵyn úıden nemese páterden zııankes jándik anyqtalsa, onda sol baspananyń ıesi óz qarajaty esebinen zalalsyzdandyrý júrgizýi tıis. Al qomǵamdyq oryn, mektep, balabaqshalardy arnaıy qyzmet kórsetetin uıym kelisimshart negizinde aqyly túrde dezınfektsııalaıdy. Mundaı sharalar aı saıyn ótkizilýi tıis. Degenmen ony sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmet qadaǵalamaıdy. Óıtkeni, tekseris júrgizýge tıisti qujattarmen moratorıı jarııalanǵan. Qyzmet tek arnaıy aryz-shaǵymdar boıynsha ǵana áreket etedi.