Parıjde Uly dalanyń mádenı murasyna arnalǵan forým ótip jatyr
Halyqaralyq jıynǵa Amerıka Qurama Shtattary, Reseı, Úndistan, Qytaı, Ulybrıtanııa, Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrkııa, Ózbekstan, Frantsııa, Latvııa, Gollandııa jáne Majarstan syndy elderden 70-ke jýyq ǵalym jáne UNESCO ókilderi qatysyp jatyr.
Forýmnyń saltanatty ashylý rásiminde Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh prezıdenti-Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń quttyqtaý haty oqyldy. Hatta:
«Kóptegen elderdiń ǵalymdary, tarıhshylary men til mamandary qatysyp otyrǵan mundaı alqaly jıynnyń Eýropa tórinde, Parıj qalasynda ótýiniń mańyzy erekshe. Forým barsha adamzat tarıhymen ushtasatyn tarıhı-mádenı muralarymyzdyń ǵylymı aınalymdaǵy órisin keńeıtedi dep úmittenemin. Elimizde júzege asyrylyp jatqan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy men «Uly dalanyń jeti qyrynyń» basymdyqtary ulanǵaıyr dalamyzdan tamyr tartqan halyqtardyń álemdik órkenıetke qosqan úlesi men tájirıbesinen taǵylym alý, bolashaq jas urpaqty mádenıetaralyq úılesim rýhynda tárbıeleý isine tyń serpin berýde. Meniń bastamammen qurylǵan Halyqaralyq Túrki akademııasy atalǵan baǵytty ǵylymı ıntegratsııa turǵysynan damytýǵa eleýli úles qosyp keledi. Sonyń bir aıǵaǵyndaı osy jıyn baı tarıhymyz ben adamzat aqyl oıy qazynalarynyń tereń tamyrlaryn ózgeshe qyrynan paıymdap, jańa mádenıetaralyq qatynastar kókjıegine jol ashady dep senemin» - delingen.
Forýmdy ashyp sóz sóılegen Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti, tarıh ǵylymdarynyń doktory Darhan Qydyráli QR Tuńǵysh prezıdenti - Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynyń mańyzy týraly aıtty. Sondaı-aq, akademııa jetekshisi óz sózinde Uly dalanyń álemdik órkenıetke zor úles qosqanyn da atap ótti.
Forýmǵa jınalǵan qazaqstandyq jáne sheteldik ǵalymdar Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasy Eýrazııa keńistigindegi tarıhı úrdisterdi júıeleý men oǵan jańasha kózqaras turǵysynan qaraýda óte qundy ekenin aıtty. UNESCO ókilderi maqaladaǵy jylqynyń qolǵa úıretilýi, Uly daladaǵy ejelgi metallýrgııa jáne ań stıli sııaqty qundy dúnıelerdiń álemdik mádenıet pen órkenıette erekshe orny bar ekenin málimdedi.
Forýmnyń bir sessııasy «Túrki órkenıeti jáne onyń álemdik mádenıetke qosqan úlesi» degen taqyrypqa arnaldy. Osy jıynda úndistandyq ǵalym, Indıra Gandı atyndaǵy Ulttyq mádenıet ortalyǵynyń professory Mansýra Haıdar «Túrkilerdiń Úndistandaǵy bilim men ǵylym salasyna qosqan úlesi» degen taqyrypta baıandama jasady. Ol óz baıandamasynda:
«Úndistan jerinde túrkiler Delı sultandyǵy men Uly Moǵoldar dáýirinde bılik qurdy. Olar Úndi elinde bilim men ǵylym salasyna jańa ádis-tásilder engizdi. Máselen, balalarǵa bilim berý úshin túrkiler medreseler júıesin qurdy. Al ǵylym salasynda túrkiler matematıka, mýzyka, astronomııa jáne mehanıkany damytýǵa kóp kóńil bólgen. Olar din, ǵylym jáne tehnologııa boıynsha jazylǵan eńbekterdi syrt elderden ákelip, qoldanysqa engizýmen de aınalysqan» - dep, qyzyqty derekter keltirdi.
Al Parıj ýnıversıtetiniń professory Vanda Dressler óz baıandamasynda:
«Kóshpeli ómirdiń qalyptasyp, damýyna birinshiden, bizdiń dáýirimizge deıingi alty myńynshy jyldary Qazaqstan aýmaǵynda jylqynyń qolǵa úıretilýi yqpal etti. Ekinshiden, oǵan Qazaqstannyń soltústik-shyǵysynda Andronov mádenıetinde alǵashqy metallýrgııanyń keń etek jaıýy men dóńgelektiń jasalaýy kóp jaǵdaı jasaǵan. Osy eki ózgeris kóshpeli áskerı júıeniń paıda bolyp, kúsheıýine sebep boldy. Kóshpeli ómir saltynyń eń basym tusy - onyń tez ıkemge kelip, syrtqy ortaǵa beıimdele alýynda. Osynyń arqasynda kóshpendiler uly ımperııalar qura bildi» - degen qorytyndy jasaıdy.
Bıylǵy jıyn túrki tildes elderdiń tarıhynda aıryqsha orny bar Altyn orda men Moǵolstannyń qurylýyna yqpal etken Talas quryltaıynyń - 750, Júsip Balasaǵunnyń «Qutty bilik» shyǵarmasynyń jazylýynyń - 950, aqyn Imameddın Nasımıdiń - 650 jyldyǵy sekildi aıtýly tarıhı datalarmen tuspa-tus kelip otyr.
Forým aıasynda Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráli halyqaralyq qaýymdastyqqa tanymal birqatar ǵalymdarǵa akademııanyń arnaıy marapatyn usyndy. Atap aıtqanda, Úndistannyń Indıra Gandı atyndaǵy Ulttyq óner ortalyǵynyń (IGNCA) qyzmetkeri, professor Mansýra Haıdar, Parıj ýnıversıtetiniń professory Vanda Dressler, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń professory, akademık Bolat Kómekov, Túrkııa Respýblıkasynyń UNESCO isteri boıynsha Ultyq komıssııasynyń ókili, professor Odjal Ogýz Halyqaralyq Túrki akademııasynyń Altyn medaliniń laýreaty atandy.
Іs-shara UNESCO Bas dırektorynyń qamqorlyǵymen jáne UNESCO janyndaǵy Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan men Túrkııanyń Turaqty ókildikteriniń belsendi qoldaýymen ótýde.