Ózge ulttar kelgen bette jer-sý ataýyn ózgertip otyrǵan - professor Zarqyn Taıshybaı
«Soltústik Qazaqstan oblysynyń toponımderi» kitaby jıyrma jylǵa jýyq eńbektiń jemisi. Kitaptyń avtorlary - S.Seıfýllın atyndaǵy QazATÝ professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Sáýle Imanberdıeva, M.Qozybaev atyndaǵy SQÝ-diń ǵylymı zertteýler ortalyǵynyń jetekshisi, QR eńbek sińirgen qaıratker, professor Zarqyn Taıshybaı jáne Soltústik Qazaqstan memlekettik arhıviniń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sáýle Málikova.
«Ulan-baıtaq qazaq jeriniń ár túkpiriniń, ár mysqal jeriniń óz ataýy bar.
1865-66 jyldary Reseı qazaq dalasyn otarlaýdy aıaqtaǵan kezde, qujat shyǵaryp, qazaqtyń jeri memlekettiń jeri dep sanady. Alaıda esh qazaq eshkimge jerin satpaǵan. Ondaı qaǵaz joq. Tek Qaraǵandy oblysynda kómirli aımaqtarda bir-eki jer bar 150 rýblge, 500 rýblge satylǵan. SQO jeriniń satylǵandyǵy týraly birde-bir qaǵaz joq.
Reseı ımperııasy ulan-baıtaq jerimizden qazaqtarǵa úles berip, qalǵanyn bos jer dep eseptep, kelimsekterdi qonystandyrǵan. Olardyń ornalasqan jerine oryssha at qoıǵan.
Toponımıka, jer-sý ataýlaryn zertteý – erikkenniń ermegi emes, bul tarıhı qujat. Birneshe jyl eńbektenip, sony kitap qylyp shyǵarý úshin talaı ret ǵylymı eńbekterge beriletin grantty alýǵa usyndyq, ótpedi. Tilderdi damytý basqarmasynyń qoldaýymen jaryqqa shyqty. Bul kitap SQO – bizdiń qazaqtyń jeri ekendiginiń tańbasy», - deıdi kitap avtorlarynyń biri Zarqyn Taıshybaı.
Qazaqstanda til saıasatyn iske asyrýdyń 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy aıasynda QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Til saıasaty komıteti «Tarıhı-dıahronııalyq ádisti qoldaný arqyly onomastıkalyq ataýlardy júıelendirý qyzmeti» jobasy qolǵa alyndy. Bul eńbek – sonyń nátıjesi. Ǵylymı eńbekte HV-HH ǵasyrlarda, Keńes úkimetinde, Táýelsizdik kezeńinen bastap neshe ataý ózgerdi, ataýlar qalaı ózgerdi, ózgerýge ne negiz boldy degen saýaldarǵa jaýap tabýǵa bolady.
«Ózge ulttar kelgen bette jer sý ataýyn ózgertip otyrǵan. Kúshpen
ózgertken. Keńes úkimetiniń tusynda da neshe túrli Qyzyl tý, Alǵabas, Ekpin degen sııaqty ataýlardy qoıdy. Ol da halyqtyń sanasyn shatastyrýdyń bir túri. Bul qazaqtyń jeri emeske tireý.
Qazaq jer-sý ataýlaryn tóbeden alyp qoıa salmaǵan. Olardyń keıbiri sol jerdiń túsine baılanysty, máselen Aqkól, Qarasý sııaqty, endi biri sol jerdiń paıda-zııanyn bildirip, Jaqsykóń, Qyzylbulaq dep atalǵan. Qazaqtyń ataýlary ata-babalarymyzdyń jer ataýlary arqyly jazyp ketken tarıhı qujaty, haty, eskertkishi deýge bolady», - deıdi Zarqyn Taıshybaı.
SQO boıynsha toponımder kól, ózen, batpaq, jol, orman, mola, eldi meken, taý, qala ataýlarynyń shyǵý tegi ǵylymı turǵydan saralanǵan.
«Kópten jınaqtalǵan materıaldy bir júıege keltirip, nátıjesinde SQO-nyń eldi meken, jer-sý ataýlary alǵash ret basylyp shyqty.
Oblys, Reseı arhıvinen alynǵan derekterdi qoldanyp, ataýlardyń negizin ǵylymı dáleldep, shyǵaryp otyrmyz. Bul eńbek ǵalymdarǵa, toponımderdi zerttep júrgen jastarǵa, stýdentterge arnalady. Bolashaqta osynyń negizinde qalyń kópshilikke túsinikti bolatyndaı etip shyǵady, kitapty daıyndap jatyrmyz.
Zertteý barysynda kóptegen qyzyqty derekter anyqtyldy. Máselen Aıyrtaý aýdanyndaǵy búkil qazirgi oryssha ataýlardyń báriniń qazaqsha ataýy bolǵan. Sol jerge HІH ǵasyrdyń 60 jyldarynan bastap qonys aýdarýshylar kele bastap, olar bárin orysshaǵa aýystyryp jibergen. Bul ózgeris Keńes úkimetinen buryn bolǵan. Taǵy bir baıqaǵanymyz jer-sý ataýlary negizinen jerdiń bederine qatysty qoıylsa, al eldi meken ataýlary sol eldiń, rýdyń bedeli azamattarynyń atymen atalǵan», - deıdi Soltústik Qazaqstan memlekettik arhıviniń dırektory Sáýle Málikova.
Avtorlardyń aıtýynsha, osy taqyrypta taǵy da bir kitapty jaryqqa shyǵarýǵa materıal daıyn. Oǵan qarajat qolbaılaý.
Al «Soltústik Qazaqstan oblysynyń toponımderi» ázirge 50 danamen ǵana shyqty.