Otyrardyń qysh óndirý sheberhanalary
Otyrar - 2500 sharshy shaqyrymnan astam terrıtorııany alyp jatqan ólke. Bul aýmaqta 250-den astam kóne eskertkishter anyqtalǵan, olardyń kópshiligi - mekenjurttar men qalajurttar. Ejelgi zaman shejire jazbalaryna sáıkes «Otyrar aýmaǵy uzyndyǵy men enine qaraı shamamen bir kúndik jerdi alyp jatqan». ıAǵnı, Otyrar qala mártebesinde 200 gektardaı aýmaqty qamtyǵan eken. Al onyń aýdandarynda túrli ádemi oıý-órnektermen órnektelgen úıler men ár aýdannyń turǵyndaryna tán ataýlary bolǵan.
Mysaly, Altyntóbede zergerler, Pyshaqshy tóbede - qarý-jaraq jasaýshylar turǵyn aımaqtary bolǵan.
Qysh qumyra jasaýshylar Otyrardyń tek bip ǵana, óte ipi qolónershiler tobyn qurady. Turǵyndardyń qolónerge mamandanýyn zertteý kirpish óndirýshilerdiń, áınek jasaýshylardyn, ustalardyń, mys zergerleriniń, súıekten buıym jasaıtyndardyń sheberhanalary bolǵan dep qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi. Mundaı tizimdi nan pisirýshiler, mata toqýshylar dep te tolyqtyra berýge bolady. Keıingi kezdegi Otyrar óziniń qurylys-jobalaý erekshelikterimen, áleýmettik jáne qolóner qurylymynyń damýymen erekshelenedi.
Otyrardyń qala mańyn qazý kezinde arheologtardyń nazaryn kirpish kúıdiretin sheberhana aýdarǵan edi. Cipá, ol aınalasyna ornalasqan qurylystardyń ortalyǵy bolǵan tárizdi. Keıinnen belgili bolǵandaı, sheberhananyń aınalasynda turǵynjaı jáne óndiristik ǵımarattar ornalasqan eken.
Sheberhananyń salynǵan kezinen bastap XIII ǵasyrdyń ekinshi jartysy jáne XIV ǵasyrdyń ortasy aralyǵynda úsh qurylys kezeńi qalyptasqan. Bir kezderi jóndeý jumystary da bolǵan, onyń izderi de kórinip tur, biraq sheberhananyń ortasynda turǵan kirpish kúıdiretin pesh barlyq ýaqyt boıy jumys istegen.
Kirpish kúıdiretin sheberhana kesheni
Aıta keterligi, Otyrar ólkesinde Ortalyq Azııa men Qazaqstan boıynsha alǵash ret tolyqtaı osyndaı qazba jumystary júrgizilip otyr. Qazba jumysy barysynda HІІІ-HІV ǵasyrlarǵa jatatyn teńgeler, on eki múshelik janýarlarǵa bólingen beıneleri bar Qytaı aınasy, qapsyrma, toǵalar tabylǵan. Bul jerden tabylǵannyń bápi XIII-XIV ǵasyrlardy qamtıtyn kezeńge tıesili bolyp keledi. Osy zattarǵa qarap, peshtiń kurylysynyń qaı kezde salynǵanyn boljaýǵa bolady.
Qazba jumystarynyń obektilerin ózara salystyrý kezinde peshti jasaýdyń jalpy prıntsıpin atap ótýge bolady. Olardyń bápi de eki qatarly, ottyǵy bar arqalyq qurylymdarymen jabylǵan, bul ottyqtyń (peshtiń ot jaǵylatyn kebejesiniń) rólin atqarady. Tútin kúmbezdegi oıyq arqyly nemese arnaıy jasalǵan murja arqyly shyǵarylǵan. Arqalardyń joǵarǵy betiniń ártúrli jalpaqtyǵy ártúrli pishindi kirpish alýǵa múmkindik jasaıdy.
Máselen, sheberhananyń peshinde standartty ólshemderi 22-25x22-25x4-5 sm kirpishtermen qatar ipi ólshemdegi - 40x40x5 sm túrleri kúıdirilgen. Tútin shyǵarylatyn júıeniń kúrdeli qurylymy jáne jylý rettegish júıe osy peshterde jyltyraq qurylysta paıdalanylatyn jyltyratylǵan juqa kirpishter men taqtatastardy kúıdirýge de qoldanylǵan.
XIII-XV ǵasyrlarda kirpish kúıdiretin peshter men sheberhanalar óte kóp bolǵan, ony keıingi ortaǵasyrlyq Otyrardaǵy qurylys jumystarynyń aýqymy dáleldeı túsedi.
2015 jylǵy jazdyq maýsymdaǵy arheologııalyq ǵylymı-zertteý jumystary Myńshuńqyr aýylynyń soltústiginde 1 kılometr jerde, Sháýildir aýylynan soltústik-batysqa qaraı 7 kılometr qashyqtyqta, Sháýildir-Talapty tasjolynyń oń jaǵynda ornalasqan, kólemi 230h125 metr keletin ýchaskede júrgizilgen edi. Atalǵan ýchaske «ál-Farabı» móltekaýdanynyń sý aıdaý stansasyn salýǵa bólingen. Ýchaske terrıtorııasynda Altynaryq tarmaqtary men turǵynjaılar qaldyqtary, sonymen qatar, tegi belgisiz tóbeshikter anyqtalyp, atalǵan nysandarǵa ár túrli kólem men pishinde qazba jumystary júrgizildi.
Qazba jumysy dıametri 15 m, bıiktigi 50-80 sm keletin jaıdaq jaıyńqy tóbe ústine 10h10 m kóleminde salyndy. Qazba salynǵan orynnyń shyǵys jaq bóliginde Altynaryq kanalynyń birneshe tarmaqqa taratatyn sý rettegish toraby bar. Qazba salynǵan tóbeniń betki bos topyraq qabaty (0) 15 sm tereńdikte topyraq qyrylyp, tazalandy. Bos topyraq arasynan qumyranyń búıir, aýyz erneýi synyqtary men usaq bólikterge synǵan birneshe syrly keramıka bólikteri alyndy. Qazylǵan deńgeıden tandyr men shyǵys bóliginen bir aýmaqta shoǵyrlanǵan qysh synyqtary anyqtaldy.
Synyq qyshtar anyqtalǵan shyǵys burysh tómen qaraı 10 sm tereńdikke túsirildi, shyǵarylǵan bos topyraq arasy maıda kúıdirilgen qysh synyqtaryna toly boldy.
Qysh synyqtardy ret-retimen tazalap ashyldy, alynǵan kirpishterdiń astynan qurylymy jeke-jeke kameralardan turatyn qysh kúıdirýge arnalǵan pesh anyqtaldy.
Pesh qabyrǵalary qam kesekten turǵyzylǵan, qalanǵan kesekter ábden mújilip nashar saqtalǵan. Pesh eki qaptaldy 12 jeke-jeke kameralardan turady. Bir qaptalyna 6 kamera jasalǵan, kameralardyń ishki betteri saz balshyqpen sylaǵan, sylaǵynyń qalyńdyǵy 6 sm, sylaq joǵarǵy temperatýrada janǵan ot áserinen tsement tárizdi kókshildenip kúıip qatyp qalǵan. Pesh kameralarynyń sylaqtary birneshe ret jańartylyp sylanǵan, sylaqtary keı tustary jarylyp túsip qalǵan. Peshtiń eki qaptalyndaǵy barlyq kameralardyń astyńǵy jaqtary ishine qaraı qıǵash arka túrinde jasalǵan.
Peshtiń formasy tórt buryshty, uzyndyǵy 3,4 m, eni 2,5 m. Ortadaǵy arka túrinde jasalǵan ot janatyn kameranyń ońtústik jáne soltústik eki basynda eni 30 sm tútin shyǵatyn murja orny saqtalǵan.
Murjanyń jaqtaý qabyrǵasynda ot janǵannan qalǵan qarakúıe qaldyqtary bar. Ot jaǵatyn úlken kamera ishin qazý barysynda osy peshte kúıdirilgen qyshtardyń synyq bolikteri kóp tabyldy. Peshte kúıdirilgen qyshtardyń kólemderi 24h24h5 sm. Peshtiń tabany joǵarǵy qabattan alǵanda 1,2 sm tereńdikten anyqtaldy, tabanynda shala janǵan aǵash qaldyqtary bar kókshil tústi kúl qaldyqtary kóp jatty.
Anyqtalǵan qysh kúıdiretin peshtiń aınalasynan eki tandyr oshaq, bir úlken jeroshaq jáne belgili bir maqsatta paıdalanǵan naýa tabany anyqtaldy. Tandyrlardy tazalap ashý barysynda as úılik turmysqa paıdalanylǵan kóze tabyldy, kóze óte nashar saqtalǵan, syrtqy betterinde qara kúıe bar.
Sondaı aq kózeden basqa kólemi kishi tutqaly qumyra tabyldy, qumyra kúıdirilmegen shıki saz kúıinde tabyldy. Bul qumyrany joǵaryda atalǵan peshte kúıdirýge daıyndalǵan bolýy múmkin. Kúıdirilmegen qumyra jer astynda jatyp syrty tuzdanyp korrozııaǵa ushyraǵan.
Sonymen qatar qazbanyń soltústik-shyǵys shekara kesindisinen formasy sopaq naýa tabany anyqtaldy. Naýa tabanynyń ortasy shuńǵyl, betin aqshyl tústi saz balshyqpen sylap kúıdirgen. Tabannyń aınala shetterinen naýanyń jaqtaý qabyrǵasynyń oryndary baıqalady. Qabyrǵa izine qarap qabyrǵanyń 10 sm qalyńdyqta bolǵandyǵyn ańǵaramyz. Naýa tabanynyń uzyndyǵy 1,53 sm, eni 45 sm.
Qazbanyń soltústik-batys bóliginen 50 sm tereńdikte shyǵarylǵan bos topyraq arasynan syrly, syrsyz keramıkalyq ydystar qatarynda ishki betine aq syr ústinen qońyr syrmen órnekter salynǵan kishi tabaqshanyń jaqtaý bóligi men taban negizi, syrly kishi keseniń aýyz erneý bóligi jáne syrsyz qyzǵysh tústi saz balshyqtan kúıdirilgen taǵaranyń taban bóligi, sondaı aq syrsyz qumyranyń bóligi syrtyna tiginen qara qońyr tústi angobpen tamshy tárizdi órnekter salynǵan úsh dana bólikteri alyndy.
Qazba barysynda tabylǵan zattaı materıaldar XIII ǵ, ІІ-shi jartysyna sáıkes keledi, osy materaldarǵa qarap peshtiń sol ýaqytta jumys istegen dep tolyp aıtýǵa bolady.
Otyrardyń peshteri tárizdi túrleri zertteýshilerge belgili. Osy kezeńniń soǵan uqsas peshteri Samarqandaǵy qazba jumystary kezinde tabylǵan bolatyn. XIV ǵ. aıaǵy - XV ǵ. basyna jatatyn Horezmdegi Talaıhan-ata kerýen saraıynyn peshi Otyrar peshine uqsas keledi eken. XIII-XV ǵǵ. kezeńimen belgilengen taǵy da úsh kirpish kúıdiretin pesh Otyrardyń mańyndaǵy ártúrli qonystarda qazba jumysy kezinde tabyldy. Olarǵa uqsas keletinder óte kóp: bul Saraıshyqtan tabylǵan XIII ǵ. peshi, sondaı-aq Mervtegi XIII-XIV ǵǵ. peshi jáne Orta Azııanyń basqa da qalalarynan kezdesedi.
Aıta keterligi, Otyrar keramıkalary óziniń kompozıtsııalyq qurylymy jaǵynan, oıý-órnekteriniń kúrdeligi, ereksheligi jaǵynan nazar aýdartady. Qanshama ǵasyr ótse de, tabaqtardaǵy boıaýlar óz sapasyn joımaǵan. Boıaý túrleriniń bir-birimen jymdasýy, ádemi naqyshty órnegi, jasalý sapasy berik. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta bundaı Otyrar búkken syrlardy arshı túsýdiń mańyzy zor.