«Otyrar» kitap-albomy orny bólek týyndy
Jınaqtyń alǵysózinde Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti, QR Ulttyq Ǵlym akademııasynyń akademıgi Ómirzaq Aıtbaıuly: «Otyrar - júregimnen oryn alǵan kıeli uǵym, qazaq tarıhynda alar orny ózgeshe ólke. Onyń tabıǵaty men tarıhy - syry taýsylmaıtyn shejire. Ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa ulasyp jatqan sherli tarıhtan alar taǵylym mol»,- dep jazypty.
Bir óńirdiń qalyptasý kezeńin tereńnen tolǵaıtyn kitapta memleket qaıratkeri bolǵan Ózbekáli Jánibektiń «Otyrar - biz úshin qazaq tarıhynyń altyn besigi, Kýlıkovo, Borodıno alańy, Vaterloo alańy sekildi erlik alańy» degen sózi jazylǵan. Sondaı-aq osy kitaptan ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulannyń «Otyrar - bir kezdegi ataqty astana, tolyp jatqan kerýen jolynyń toraby, áıgili mádenıet, saýda ortalyǵy... H-HV ǵasyrlarda Syrdarııa jaǵasynda munan úlken qala bolmaǵan» dep bergen baǵasyn da oqýǵa bolady.
Bul jınaqta qasıetti Otyrar óńiriniń tarıhy, geografııasy men etnografııasy, mádenıeti men óneri túgel qamtylǵan. Sonymen birge «Otyrar órenderi», «Ólketaný órisi» aıdarlarymen osy óńirden shyqqan nemese kıeli ólkeniń tarıhyn jańǵyrtýda aıryqsha eńbek sińirgen tulǵalardyń, aqyn-jazýshylardyń sýretteri men ómirbaıandary da berilgen. Belgili aqyndardyń Otyrar jaıly óleńderi de jınaqqa engen.
Bul eńbek L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń «Otyrar kitaphanasy» Ǵylymı ortalyǵynyń ǵylymı keńesinde talqylanǵan jáne maquldanǵan. Osyndaı qundy dúnıeni shyǵarýda «Folıant» baspasynyń dırektory Nurlan Isabekovtiń eńbegin aıta ketken jón. Jazýshy Tursyn Jurtbaı, «Meniń Otanym - Qazaqstan» serııasynyń bas redaktory Qýat Qurmanseıit, baspanyń bas redaktory Raýshan Turlynova, baspanyń jetekshi dızaıneri Jeńis Qazanqapov, baspa qyzmetkerleri Gúljahan Bektibaeva, Bıbisara Rahatova jáne Dınara Kenjebekovalar ortaq istiń oıdaǵydaı bitýine atsalysqan. Jınaqta ǵalym Karl Baıpaqov qorynyń sýretteri, Erkin Qydyr usynǵan jáne Jeńis Kákenuly, Serik Ahmetov, Oleg Belıalov arnaıy túsirgen fotosýretter paıdalanylǵan. Ádemi bezendirilgen kitap-albom 35 baspa tabaqtan turady.
Astanadaǵy Ulttyq akademııalyq kitaphananyń uıymdastyrýymen ótken eleýli eńbektiń tanystyrylymynda sóz bastaǵan QR Prezıdenti Ákimshiligi ishki saıasat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, jazýshy Álibek Asqar tanymal akademık, tarıhshy Karl Baıpaqovpen birge ótken jyly qasıetti óńirdi aralap, Otyrar tóbeniń basyna shyǵyp, etegine túsip, jan-jaqty zerdelegenin aıtty. «Elbasy Qazaqstannyń úsh brendin jasaý jóninde tapsyrma berdi. Olar: Berel men Esik qorǵandary, Túrkistan men Otyrar ekeni anyqtalyp otyr. Soǵan oraı ejelgi Otyrar men Túrkistan qalalarynyń tarıhı oryndarynda týrıstik ınfraqurylymdardy damytý máselesi kún tártibinde tur. Birinshiden, qalypqa keltirý jumystary sapaly júrgizilýi kerek. Bul jumystar jyl saıyn jasalyp jatsa da, qarqyny baıaý ekeni jasyryn emes. Ekinshiden, ejelgi tarıhı oryndarǵa alyp baratyn respýblıkalyq mańyzǵa ıe avtokólik joldaryn qaıta jańartý qajet. Bul baǵytta qazir «Batys Eýropa - Batys Qytaı» halyqaralyq tranzıt dáliziniń jobasy iske asyrylýda. Úshinshiden, týrıstik ındýstrııa nysandaryn salý da asa mańyzdy. Birqatar mınıstrlikterge etno-mádenı ortalyqtar salý jóninde tapsyrma berildi.»,- dedi Álibek Asylbaıuly.
Kelesi kezekte sóz alǵan QR Parlament Májilisiniń depýtaty Shalataı Myrzahmetov óziniń Otyrar óńirinde qyzmet etkenin Allanyń syıy dep biletinin aıta kelip, sol óńirdiń tarıhynan syr shertti.
Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, arheolog Dúkeı Tálıev Otyrardyń janynda qalalar bolǵanyn, olardyń Pyshaqshytóbe, Altyntóbe, Mardankúıik, Kókmardan, Dastarbasy dep atalatynyn aıtty. Al aqyn Serik Turǵynbek qalamynan jańa týǵan «Otyrar týraly oı» óleńin oqyp berdi.
Respýblıkalyq eskertkishter qoǵamyna basshylyq jasaǵan, mádenı murany ejelden túgendegen Otyrar aýdanynyń burynǵy birinshi hatshysy, Úkimet keńsesi men Prezıdent ákimshiliginde jaýapty qyzmetter atqarǵan Muqametqasym Shákenov 1988 jyly Otyrar aýdanyna barǵan kezinde Arystan bab kesenesine qara qulyp salynyp turǵanyn, ony ashtyrǵan soń, óz elimizden ǵana emes, kórshi respýblıkalardan da taǵzym etýshilerdiń kóp kelgenin aıtty. Odan ári: «Qazaqstandy G.Kolbın basqaryp turǵan shaqta, 1988 jyly 19 qarasha kúni aýdandyq partııa konferentsııasynyń kún tártibine shyǵarylǵan máselelerdiń birin Arystan bab pen Otyrar tóbege arnadyq. Tarıhı oryndardy qalypqa keltirý máselesin qoıdyq. Jáne de táý etýge keletin adamdardyń toqtaıtyn, qonatyn jerin jasaý jóninde de jazyldy. Táýekelge salyp, jazalasa, moınymyzben kótereıik dep osy isti qolǵa aldyq. Ol kezde mundaı sharaǵa aqsha bólinbeıdi. Aýdandaǵy júrekti de ımandy azamattardyń arqasynda biraz jumystar atqaryldy»,- dedi M.Shákenov. Sondaı-aq ol Otyrarda áli de problema kóp ekenin sóz ete turyp, aldaǵy ýaqytta tarıhı mekenge arheologııalyq jumystardy júrgizýde ulttyq, memlekettik jáne keler urpaqtyń kózqarasymen qaraý kerektigin eskertti.
L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Serik Negımov: «Otyrar - qazaqtyń kıeli, qasıetti boıtumary. Qazaqtyń baıtaq dalasy qymbat jádigerlerge tunyp tur. Otyrar - adamzattyń ekinshi ustazy ál-Farabıdiń otany. Bul kitaptyń memlekettik tilde shyqqany óte oryndy bolǵan. Endi bul jınaqty aǵylshyn, arab, orys tilderine aýdaryp shyǵarsa, elimizdegi qundylyqtarymyzdy basqa memleketterge keńirek tanystyrýǵa múmkindik bolar edi. Óıtkeni bir jyl buryn Damask qalasynda bolǵanymyzda, arab elderiniń ál-Farabıge, Bıbarys sultanǵa degen qurmetteri aıryqsha ekenin baıqadyq. Olardyń Qazaqstanǵa degen qushtarlyǵy zor, Elbasymyzdy erekshe qurmet tutady», - dep oı tolǵady.
QR Mádenıet mınıstrligi Til komıtetiniń tóraǵasy Baýyrjan Omaruly óz sózinde osy tamasha kitap Muhtar Qul-Muhammed myrza basqaratyn Mádenıet mınıstrliginiń qoldaýymen shyǵarylǵanyn aıtyp ótti.
Osy basqosýda qazir elimizdiń 160 aýdany bar ekeni, sonyń ishinde tarıhy tereń, sherter shejiresi mol aýdandardy qamtý jaıly usynys aıtyldy. Ásirese, Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Bókeı Orda aýdanynyń shejiresi qazaq halqynyń, memlekettiginiń tarıhymen astasyp jatqany anyq. Sol sekildi Mańǵystaý, Naýryzym, Torǵaı, Býrabaı, Baıanaýyl, Katon-Qaraǵaı, Qarqaraly, Jambyl, Túlkibas, Qazyǵurt, Shıeli, Jańaqorǵan, Eńbekshiqazaq, Raıymbek jáne basqa da tabıǵaty sulý, kıeli de qasıetti óńirlerde bir-bir entsıklopedııaǵa tatyrlyq qundy dúnıeler tunyp tur!
Atalǵan jınaqtyń avtory, QR Prezıdenti syılyǵynyń ıegeri tanymal jýrnalıst Erkin Qydyr: «Otyrar - barlyq qazaq maqtanysh etetin qasıetti óńir. «Meniń Otanym - Qazaqstan» serııasymen buǵan deıin «Ulytaý», «Oıyl», «Ereımentaý», «Qazyǵurt» kitaptary jaryq kórdi. Ulytaýdan bastalǵan kósh jalǵasyp keledi. Mine, besinshi bolyp «Otyrar» kitaby shyǵyp otyr. Men ashyǵyn aıtaıyn, Otyrarda týyp-óssem de, osy kitapty daıyndaý barysynda týǵan mekenimniń ár buryshyndaǵy ózim bilmeıtin jerlerdi kórdim. Bir top azamat Otyrar óńirindegi nebir tarıhı oryndardy arnaıy baryp kórip, fotosýretke túsirip, tarıhyn jazyp aldyq», - dep oı qorytyp, qoldaý bildirgen azamattarǵa jáne shyǵarmashylyq ujymǵa alǵysyn bildirdi.
Osy basqosýdy júıeli júrgize bilgen aqyn-jazýshy Ádilbek Alpysbaı sııasy keppegen jańa týyndyda keń-baıtaq qazaq dalasynyń qasıetti bir óńiri sanalatyn ólkeniń arǵy-bergi tarıhy hattalǵanyn aıta kelip: «Bul týyndy Elbasynyń bastamasymen dúnıege kelgen, elimizde keń kólemde júrgizilip otyrǵan «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda jaryqqa shyǵyp otyr. Táýelsizdik tizginin qolymyzǵa alyp, el retinde derbes damı bastaǵan taǵdyrymyzdy tushynǵan tusta, alty alashtyń balasy at basyn Astanaǵa kelip tiredi. Aı shýaqty shaharda ulttyq es-jadymyzdy, ejelgi qundylyqtarymyzdy, ata-baba murasyn burynǵydan da shıraq túgendeı bastadyq. Búgingi «Otyrar» kitabynyń tusaýkeseri egemen elimizdiń rýhyn asqaqtatý dep oılaımyn. Endeshe, qazaq halqynyń rýhy bıik, sanasy saf altyndaı taza bolsyn»,- dedi.
Rýhanı baılyqqa keneltken basqosýda Astana ulttyq óner ýnıversıtetiniń oqytýshysy, mádenıet qaıratkeri Janǵalı Júzbaev Arqa kúılerin shertse, atalǵan óner ordasynyń taǵy bir ustazy Álııa Shajalıeva án shyrqady.
Qysqasy, týǵan ólke tarıhyn zerdeleýde «Otyrar» kitap-albomynyń orny bólek týyndy ekeni anyq.