Óteıboıdaq Tileýqabyluly

Óteıboıdaq Tileýqabyluly (1388-1478) – qazaqtyń áıgili shıpager ǵalymy, eldiń áleýmettik saıası ómirine júırik tarıhshysy, «Shıpagerlik baıan» atty tolymdy emshilik-etnografııalyq eńbektiń avtory, óz tusynda Jánibek han, Jırenshe sheshen sııaqty tarıhı tulǵalarmen bastas bolyp, el qamy, halyq taǵdyryna qatysty keleli isterge aralasqan qoǵam qaıratkeri.

Өteıboıdaқtyң өmir deregi, týғan, өlgen jyldary negizinen «Shıpagerlik baıan» kitabyndaғy maғlұmattar boıynsha belgili. Avtor «Shıpagerlik baıan» kitabyn Jәnibek hannyң tapsyrýy boıynsha 70 jasynda jaza bastaғany týraly, sodan Jәnibek han dүnıe salғan 1473 jyly kitapty 85 jasynda jazyp bitirgeni jөninde derek қaldyrғan. Sondaı-aқ Өteıboıdaқtyң 90 jasқa jaқyndap dүnıe salғany jөninde de derek bar. Demek, Tileýқabylұly Өteıboıdaқty 1388 jyly dүnıege kelip, 1478 jyly қaıtys boldy dep jobalaýғa bolady. Өteıboıdaқ «Shıpagerlik baıan» kitabynda өzi týraly bylaı deıdi: «Өteıboıdaқ Tileýқabyldyң ұlymyn. Ata tegim ? Ұly jүz Zarman, Zarman ishinde Alban. Mekenim ? Jetisý. Aýylymda құrby-құrdas, tanys-bilisterim az emes. Janymda Jırenshe sheshen, Jәnibek hannyң қarashasymyn. Jylym ? ıirtek, seksen beske keldim. Boıym ұzyn, қara tory, қoңқaқ mұryn, keң ıyқty, қap saқaldy, ұzyn қasty, kem sөzdi janmyn». Emshilik, shıpagerlik қasıet Өteıboıdaққa ata-teginen jұғysty boldy. Ata-baba әýletiniң jınaқtaғan mol tәjirıbesin boıyna daryta bilgen Өteıboıdaқ bұl salaғa bar ғұmyryn arnap, halyқ medıtsınasyn ғylymı jүıege keltirdi. Sөıtip, shıpagerliktiң өz zamanyndaғy bıik deңgeıine kөterile bildi. Bұl jolda ol әl-Farabı sııaқty ataқ-daңқ, dүnıe-mүlik, bas құrap, үıli-barandy bolý degendeı, pendege tәn қasıetterdiң bәrin tәrik etip, bүtkil өmirin shıpagerliktiң қyr-syryn ıgerýge sarp etti. «Shıpagerlik baıan» bүgingi kүnge Өteıboıdaқtyң aғaıyn ұrpaқtary arқyly jetti. Kitap ýaқyttyң alýan tүrli zobalaңynan өtip, meıilinshe kөlemdi mұranyң tөrtten bөligi ғana bүgingi ұrpaқtyң қolyna tıdi. Қalғan bөligi Қytaıdaғy atyshýly «mәdenı tөңkeris» kezinde «hýңýeıbınder» tarapynan өrteldi. Nұsқanyң 1968 jyly өrtengennen keıin қalғan bөligin jetinshi ret Nұrtaı Tүsenbaıұly kөshirdi. Bұdan keıin 1994 jyly arab әrpimen Үrimshide, 1996 jyly Almatyda «Jalyn» baspasynda қazaқ tilinde basylyp shyқty. Қytaı үkimeti kitaptyң құndylyғyn baғalap, 1997 jyly «Memlekettik birinshi kitap» degen syılyқpen marapattady. Қytaıda Өteıboıdaқtyң mұrasyn zertteý үshin 2 memlekettik medıtsına ortalyғy құryldy. Өteıboıdaқtyң «Shıpagerlik baıan» kitaby қazaқtyң dәstүrli medıtsınalyқ tәjirıbesi týraly meıilinshe mol maғұlmat beredi. Bұl rette avtordyң myңnan astam dәri tүrlerin toғystyrý arқyly 4 myңnan astam shıpalyқ sharalardyң қoldanymyn (retsept berý) ұsynýy, onyң bilikti shıpager, ғұlama ғalym bolғanyn paıymdatady. «Shıpagerlik baıan» kitabynda өsimdikten alynatyn 728 tүrli, jan-janýarlardan alynatyn 318 tүrli, metall-metalloıdtardan tүziletin 318 tүrli shıpalyқ қasıeti bar dәrilerdiң atalýy, 500-ge tarta anatomııalyқ ataýlardyң keltirilýi, bұl eңbektiң tarıhı-etnografııalyқ mәn-maңyzynyң erekshe ekenin bildiredi. Sonymen қatar kitapta sheshek aýrýyna қarsy vaktsına egýdi aғylshyn ғalymy E.Jennerden (1796) 350 jyl bұryn jazғandyғyn atap aıtý қajet. Teңdesi joқ «Shıpagerlik baıan» - ol zamanda da қazaқ tiliniң қanshalyқ tұnyқ, baı bolғanynyң aıқyn dәleli. «Shıpagerlik baıan» kitaby arқyly Өteıboıdaқ Tileýқabylұlynyң tek қana ғұlama shıpager emes, sonymen birge halyқtyң өmir saltyna, dүnıetanymyna, rýhanı mәdenıetine meıilinshe қanyқ bolғany, өz zamanynyң tereң oıly, ұltjandy tұlғasy bolғany aıқyn aңғarylady. 2002 jyly Қazaқstan halyқ emshiler қaýymdastyғy Өteıboıdaқtyң jerlengen jeri Almaty oblysy Raıymbek aýdanynyң Shәlkөde jaılaýyndaғy Aıқaıtas bөkterine arnaıy құlpytas ornatty. Almaty қalasyndaғy bir kөshege aty berildi.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ enıklopedııasy, 7 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby