«Otanyna oralǵan» kerqulan Qostanaı dalasyna qalaı jersinip jatyr
Aıta keterligi, osy jyldyń maýsym aıynda Qazaqstanǵa kerqulannyń 7 daraǵy jetkizilgen bolatyn. Sol ýaqyttan beri birneshe aıdyń ishinde janýarlar Qostanaı dalasyna beıimdelip úlgerdi deýge de bolady.
«Esterińizde bolsa, alǵashqy toby Chehııa men Germanııadan jetkizilgen edi. Munda bolǵan barlyq ýaqyt ishinde attar jaqsy beıimdelip, kelgennen góri birshama qońdanyp úlgerdi. Olar qashalarda top-top (ákelingen kezdegi quramda) bolyp ornalasqan. Jem-shóppen jaqsy qamtamasyz etilgen. Shópten basqa, dándi daqyldar men butalar da bar, jaqyn jerde toǵan bar - óńirde Uly Jylanshyq ózeni aǵyp jatyr», - dedi «Qostanaı oblystyq orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasy» RMK janýarlar dúnıesi jáne ańshylyq sharýashylyǵy bóliminiń bas mamany Rústem Bıdebaev.
Eki qasha (aýdany shamamen 54 jáne 24 gektar) jylqylardyń jańa úıine aınaldy. Baıqaýshylar kerqulandar dalaǵa jaqsy beıimdelip, ózderin tolyqqandy qojaıyn sezinip úlgergenin atap ótedi. Qasha jaqsy qorǵalǵan, jyrtqyshtar men ózge jan-janýarlar onyń ishine kire almaıdy. Tipti, qyzmetkerler men baıqaýshylardyń ózderi de qaraýyna alǵan aımaqty keıde atpen emes jaıaý sholǵyndap shyǵady. Mundaı qadam jabaıy janýarlarmen baılanys bolmaýy úshin jasalady. Al qasha ornalasqan aýmaqtyń ózi «Altyn dala» rezervaty men Jangeldın aýdanyndaǵy Altybaı (Uly Jylanshyq) ań sharýashylyǵy arasynda jatyr.
«Janýarlarǵa únemi baqylaý júrgiziledi. Tańerteń jáne keshkisin 1 saǵat boıy qaraýshylar olardyń jaı-kúıin, minez-qulqyn baǵalap, kúndelikti tynys-tirshiligin qadaǵalaıdy. Olardyń arasynda halyqaralyq jobalardyń stýdentteri (mysaly, Kosta-Rıkadan kelgen jas jigit qazir sol jerde), bolashaq mal dárigerleri, túrli sala mamandary bar. Barlyq derek árbir daraq úshin ázirlengen arnaıy elektrondy kartaǵa jazylady. Onda olardyń qorektenýge, jaı júrýge qansha ýaqyt jumsaıtyny, qanshalyqty eserlenetini jáne basqa da derekter tirkelip otyrady», - dep túsindiredi Rústam Bıdebaev.
Elektrondy karta derekterine qaraǵanda, kerqulandar ortasha eseppen ýaqyttyń 57 paıyzyn jem-shóp jeýge jumsasa, 30 paıyzynda bir orynda qozǵalmaı turýy múmkin. Al ýaqyttyń 5 paıyzynda júrse, 5 paıyzynda demalady. Biraq, bul máselege kelgende ár janýardyń kúndelikti minez-qulqy ártúrli. Máselen, bir daraq jalpy ýaqyttyń 70 paıyzynda jem-shóp jeýi múmkin. ıAǵnı, shekteýli dúnıe emes.
«Bizde 6 bıe men 1 aıǵyr bar. Taǵy bir toby jetkizilgennen keıin (qulandardyń kelesi tobyn 2025 jyly jetkizý josparlanyp otyr) aıǵyrlardy bıelerge qosamyz. Aıta keterligi, aıǵyrdyń bıege shabýǵa tyrysqany bar», - dedi ol.
Aldaǵy qys mezgiline keler bolsa, onda mamandar jylqylar qatal klımatqa tez beimdele alatynyn alǵa tartady. Jem-shóppen máselesi týyndamaýy úshin qazirdiń ózinde shamamen 60 tonna shóp daıyndalǵan.
«Janýarlar qystan shyǵa almaı qalady dep oılamaımyn. Óıtkeni, olar sýyq temperatýra men qatal klımatqa genetıkalyq turǵydan tózimdi. Mysaly, biz qulandardy qaıtara jersindirý baǵdarlamasy boıynsha quldandardy ákele bastaǵan kezde Qostanaı oblysynyń aýa raıy jaǵdaıyna janýarlardyń beıimdelýi qıynǵa soǵady-aý dep kúmándanǵan edik. Biraq daraqtar erkin jaıylymda jaqsy qystaıdy, tóldeıdi, túr tolyǵymen jersindi. Sý tasqyny kezinde jaýarlarǵa baılanysty qyzyqty jaıt oryn alǵany bar. GPS-treker (janýarlardy erkindikke jibergennen keıin de qarǵybaýdyń kómegimen baqylaý júrgiziledi – avtor eskertpesi) málimetterine sáıkes, sý tasqynynan birneshe kún buryn qulandar barynsha qaýipsiz jerge kóship ketti jáne birde-bir daraq zardap shekken joq», - dedi Rústem Bıdebaev.
Jyrtqyshtar da qazirgi ýaqytta kerqulandarǵa qaýip tóndirmeıdi: mysaly, qasqyrdyń nysanǵa kirýi óte qıyn jáne azyq-túlik qory da jetkilikti bolǵandyqtan ázirge biregeı janýarlarǵa shappaýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, fızıkalyq derekterge sáıkes, kerqulan jyrtqyshtarǵa op-ońaı toıtarys bere alady.
Karantın kezeńinen keıin (ortasha alǵanda qaıtara jersindirýdiń mundaı jaǵdaıynda janýarlar bir jyl baqylaýda bolady) olardy erkindikke jiberý josparlanyp otyr. Jylqylarǵa navıgatsııasy bar arnaıy qarǵybaýlar taǵylady. Onyń arqasynda olar únemi baqylaýda bolady. Sonymen qatar, jergilikti qoryq qyzmetteri, tabıǵatty qorǵaý polıtsııasy jáne ulttyq parkterdiń qyzmetkerleri qaýipsizdikti qosymsha qamtamasyz etedi.