Otandyq ǵylymnyń jetistikteri aýyl sharýashylyǵynda keńinen qoldanylýda ? B.Maıqanov

ASTANA. Aqpannyń 24-i. QazAqparat /Gúlmıra Álıakparova/ - Qazaqstan áleýeti zor agrarlyq el sanalady. Biraq búginde qandaı áleýet bolsa da, ǵylymnyń qatysynsyz qaryshtap damý múmkin emes. Endeshe otandyq ǵylym osy salanyń damýyna qanshalyq úles qosyp jatyr? S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıtetiniń prorektory, b.ǵ.d., professor Balǵabaı Maıqanovpen suhbat osy tóńirekte órbidi.

- Balғabaı Sәdepұly! Әңgimeңizdi Agrarlyқ ýnıversıtet қazir қandaı baғyttarda ғylymı jұmystar jүrgizip jatқanynan bastasaңyz? - Ýnıversıtet joғary bilim berý ordasy bolғandyқtan, mұnda bilim berý, tәrbıe men ғylymı-zertteý jұmystary әý bastan-aқ қatar jүrgizilip keledi. Sondyқtan da jarty ғasyrdan astam tarıhy bar oқý oryny ғylymynyң tarıhy da osy shamalas kezeңdi құraıdy. 2001-2005 jyldarғa bekitilgen baғdarlamany қandaı nәtıjemen aıaқtasaқ, 2006-2008 jyldardy da sondaı joғary kөrsetkishtermen tәmamdadyқ dep senimmen aıta alamyz. Soңғy үsh jylda ýnıversıtette ғylymı-zertteý jұmystar aýyl sharýashylyғy ekonomıkasy; өsimdik sharýashylyғy, eginshilik, topyraқtaný jәne agrohımııa; өsimdik қorғaý; mıkrobıologııa, veterınarııa jәne mal sharýashylyғy; өsimdik jәne janýar bıotehnologııasy; jerge ornalastyrý, aýyl sharýashylyғyn mehanıkalandyrý jәne elektrlendirý baғyttarynda jүrgizildi. Olar ҚR Bilim jәne ғylym, Aýyl sharýashylyғy mınıstrlikteri әzirlegen baғdarlamalar aıasynda jүzege asyryldy. Barlyғy 26 tapsyrysқa ýnıversıtettiң 200-den astam professorlyқ-oқytýshylyқ құramy men 120-dan astam stýdenti jұmyldyryldy. Қarjylandyrý kөlemi 299 mıllıon teңgeni құrady. Osy bıýdjettik baғdarlamalar arқyly jasalғan ғylymı-zertteýler barysynda 2007 jylғy қaңtardyң 1-inen 2008 jyldyң қarashasyna deıin boljaldy өnertabys үshin saraptamaғa 26 өtinim berildi jәne osy aralyқta өnertabysқa 8 patent, 5 ınnovatsııalyқ patent jәne 7 avtorlyқ kýәlik alyndy. Soңғy үsh jylda ýnıversıtettiң materıaldyқ-tehnıkalyқ bazasy da barynsha nyғaıdy. Oқytý үrdisi men ғylymı-zertteý jұmystarynyң sapasyn jaқsartý maқsatynda jalpy somasy 120 mıllıon teңgege zamanaýı joғary tehnologııalyқ jabdyқtar ornatyldy. - Ýnıversıtet atalғan mınıstrlikterdiң baғdarlamalarynan tys, basқa da tapsyrystar boıynsha nemese қarjy kөzderi arқyly zertteýler jүrgizbeı me? - Әlbette, ondaı қarjylandyrý kөzderi de bar. Mysaly, aғa-býyn jәne jas ғalymdarymyz tүrli respýblıkalyқ baıқaýlardan da tys қalmaı, jeңip alynғan granttar negizinde zertteýler jүrgizedi. Mysalғa, 2006-2008 jyldar aralyғynda өtkizilgen «Ғylym men tehnıka salasyn damytýғa қomaқty үles қosқan ғalymdar, mamandar men daryndy jas ғalymdar үshin» memlekettik ғylymı stıpendııalar konkýrsy boıynsha 4 grant ıelendik. Sonymen қatar, ҚR AShM ұıymdastyrғan «A.I.Baraev atyndaғy agrarlyқ ғylym salasyndaғy үzdik ғylymı zertteýler men jұmystar үshin» Memlekettik syıaқyғa izdenis baıқaýy boıynsha M.A.Gendelmannyң «Jerge ornalastyrý men kadastrdyң ғylymı negizderi» atty oқýlyғy 1 dәrejeli syıaқyny, B. Әlimjanovtyң jetekshiligindegi tehnologııalyқ fakýltettiң ғalymdary «Esil қazaқy қaraala malynyң jaңa tұқymy» selektsııalyқ jetistigi үshin 2 -dәrejeli syıaқyny jeңip aldy. - Ғylymı-zertteý jұmystardyң nәtıjesi boıynsha bүginde өndiriske engizilgen, jemisin berip otyrғan ғylymı jetistikter bar ma? - Ondaı jetistikter kөp. Solardyң negizgilerine ғana toқtalaıyn. Oқý ornynyң ғalymdary «Rodına» ӨK jәne «Kүıgenjar» AҚ sharýashylyқtarynda sүtti iri қara maldyң jaңa tүrin oılap shyғardy. Bұl eңbegi үshin jұmystyң negizgi avtory - aýyl sharýashylyғy ғylymdarynyң doktory, professor B. Әlimjanov joғaryda atap өtkenimdeı, A.I.Baraev atyndaғy ekinshi dәrejeli syılyқpen marapattaldy. Aýyl sharýashylyғy ғylymdarynyң doktory, professor R.Қ. Қazyғanovtyң basshylyғymen jүrgizilgen asyl tұқymdy selektsııalyқ jұmystardyң nәtıjesinde қazaқtyң құıryқty қylshyқ jүndi, edilbaı jәne alaı - құıryқty үsh tegi býdandastyrylyp, eti, maıy jәne jүni jaғynan joғary өnimdi қoılardyң soltүstik-shyғys, oңtүstik aımaқtardyң aýa-raıyna tөzimdi popýlıatsııasy alyndy. Bүginde olardyң 19,0 myң bas kөleminde selektsııalyқ otary jasaldy. Қoshқarlardyң taza salmaғy 97-102, қoılardiki 65-69 kılәni құrasa, қyrқylғan jүnniң salmaғy 2,4-2,9 kılә bolady. Tөlderi tez jetilýimen erekshelenedi. Mysalғa, tөrt aılyқ tөlderdiң salmaғy 41,2 - 51,2 kılә bolsa, 15 aılyғynda ol 66,7 ? 79,6-ғa jetedi. Bұnymen қosa, jaңa құıryқty қoılardyң ұrғashylary sүtti bolyp keledi. Қozyly қoıdyң sүti tәýligine 1,7- 2,07 lıtr aralyғyn құraıdy. Қozylary men toқtylarynyң soғymdyқ salmaқtary da joғary jәne olar қazaқtyң құıryқty қoılarynyң eң jaқsy tұқymdarymen қatarlas baғalanady. Jaңa tұқym Қazaқstannyң oңtүstik jәne shyғys aımaқtarynyң tұtynýshylarynda asa joғary sұranysқa ıe. 2006-2008 jyldary Pavlodardyң «Maı» sharýashylyғy, «Bastaý» JShS, Aқmolanyң «Eңbek» JShS, «Shәýshen» sharýashylyғy men Jambyl oblysynyң kөptegen basқa da sharýashylyқ құrylymdary 203 қoshқar men 15-17 aılyқ 1390 tұsaқty әr basyn 20530 myң teңgeden satty. Olardyң өzindik құny 14860 myң teңge bolғanyn eskersek, tүsken paıda 5,7 mıllıon teңgeni құrady. Sonymen қatar, veterınarlyқ ғylymdardyң kandıdaty, dotsent B. Ybyraevtyң ғylymı jetekshiligimen «Ekologııalyқ jaғynan taza өnimdi jasaý maқsatynda jaıylymdarda jylқy parazıtteriniң aldyn-alý jәne emdik өңdeýlerdi oңtaılandyrý arқyly jylқy etiniң sapasyn arttyrý» jobasy sheңberinde de aıtarlyқtaı zertteý jұmystary jүrgizildi. Zertteý nәtıjeleri kөrsetkendeı, Қazaқstannyң soltүstik aımaғyndaғy jylқynyң 98,8 paıyzy strongılıatozғa, 38,3-i - paraskarıdozғa, 45,3-i - oksıýrozғa jәne 100 paıyzғa jýyғy gastrofılezғa shaldyққan. Jaıylym jaғdaıynda olardy jұқtyrý mamyr aıynyң soңy men shildeniң bas kezeңine keledi. Jәne parazıtter jylқy aғzasynda қazan aıyna deıin saқtalady. Bұl oraıda birқatar ұsynymdar әzirlendi. Mәselen, Қazaқstannyң soltүstik aımaқtarynda gelmıntter қozdyrғyshtarynyң damý merzimderin eskere otyryp, jaıylymdyn mamyr aıynda әrbir 12-14 kүnde, maýsym-shildede ? 5-6 tәýlik saıyn jәne tamyz aıynda әrbir 7-9 kүn aralyғynda aýystyryp tұrý қajet. Baltabek Ybyraev sondaı-aқ fenbendazol, albendazoldyң jem tүrindegi emdik tүıirshikterin jәne syғyndy tүrdegi ıvermektınanyң 3 tүrin jasap shyғardy. Preparat Aқmola jәne Қaraғandy oblystarynyң aýyldyқ mekenderindegi 5 myң 480 jylқyғa synaldy. Sұr tyshқandy joıýdyң jaңa tehnologııasyn da әzirlep, ony өzimizdiң ýnıversıtette, Қorғaljynnyң aýdandyқ aýrýhanasynda jәne A.I.Baraev atyndaғy Astyқ sharýashylyғy ҒZI-da tәjirıbeden өtkizdi. Veterınarııa ғylymdarynyң kandıdaty, dotsent S. Әbdirahmanov aýsylғa қarsy egilgen janýarlar ımmýnıtetiniң shıryғýyn anyқtaý maқsatynda Respýblıkanyң ızodemııalyқ kartasyn jasady. Bes aımaқ (Almaty, Jambyl, Aқmola, Қaraғandy jәne Soltүstik Қazaқstan) boıynsha Қazaқstan aýmaғyna aýsyldyң taralý қaýpine taldaý jүrgizildi. Dәlirek aıtқanda, қaýip-қaterdiң ıdentıfıkatsııasy, onyң taralý joldaryn anyқtaý, saldaryna baғa berý jәne қaýipti tөmendetý boıynsha sharalardy jүrgizý baғytynda jұmystar jasalyp, oқý құraly basyp shyғaryldy. Veterınarııa ғylymdarynyң doktory, professor A. Bұlashevtiң ғylymı jetekshiligimen, monoklonaldy antıdeneler negizinde құs tұmaýynyң joғary patogendi vırýsyn (H5N1 shtamm) nemese onyң antıgenderin patologııalyқ materıaldardan jәne syrtқy orta nysandarynan 4 saғat ishinde anyқtaýғa mүmkindik beretin ekspress-test әzirlendi. Test reagentteri «құs tұmaýy vırýsyn ımmýndy fermenttik taldaý әdisimen anyқtaýғa arnalғan jıyntyқta» jınalғan, ol zertteý jұmystaryn zerthanalyқ jәne alқaptyқ jaғdaılarda da jүrgizýge mүmkindik beredi. Sonymen қatar, A.Bұlashev janýarlardyң brýtsellezi men týberkýlezine serologııalyқ dıagnostıka jasaý үshin monoklonaldy antıdeneler negizinde ımmýndy fermenttik taldaýdy (IFT) jүrgizýdiң tehnologııalyқ reglamentin әzirledi. Janýarlardyң osy aýrýlaryna қatysty IFT otandyқ test-jүıesiniң өndirisin ұıymdastyrý boıynsha ұsynymdar daıyndaldy. Ol қan sarysýynyң 96 synamasyna bir ýaқytta taldaý jүrgizýge mүmkindik beredi. - Endi bir az kүnnen keıin elimizdiң keı өңirleri kөktemgi egis naýқanyn bastaıdy. Dәndi-daқyldardy kүtip-baғý, eginniң өnimdiligin arttyrý baғytynda ne aıtýғa bolady? - Tehnıka ғylymdarynyң kandıdaty, dotsent M. Әdýovtyң ғylymı jetekshiligimen topyraқty aýdarmaı өңdeý kezinde birmezgilde mıneraldy tyңaıtқyshtardy engizýge mүmkindik beretin құral jasaldy. Onyң kөldeneң aýқymy 2,15 metrdi, өnimdiligi 1,4-2,0 ga/saғatty, jұmys jyldamdyғy saғatyna 10 shaқyrymғa deıin jәne өңdeý tereңdigi 15-25 santımetrdi құraıdy. Daıyndalғan құral tүıirshikterdiң birtegis taralmaýyn birshama tөmendetedi. Al t.ғ.d., professor N.V.Kostıýchenkovtyң jetekshiligimen Aқmola oblysyndaғy «Rodına» ӨK-da aқ қaýdandy oramjapyraқty jınaýғa arnalғan mashınanyң alғashқy үlgisi jasaldy. Sondaı-aқ aýyl sharýashylyғy ғylymdarynyң kandıdaty, dotsent I. Jұmaғұlov Soltүstik Қazaқstannyң sýlandyrylatyn jerlerine kөkөnis daқyldaryn egý tehnologııasyn әzirlep, ony «Dastarқan» sharýashylyғynda synaқtan өtkizdi. A.sh.ғ.d., professor V.G.Chernenok «Aқtyқ» agrofırma» AҚ-da tәjirıbe jұmystaryn jүrgize otyryp, topyraқ құnarlylyғyn basқarý tәsilderin daıarlasa, b.ғ.k., dotsent S. Bekқojına A.I.Baraev atyndaғy astyқ sharýashylyғy Ғylymı zertteý ınstıtýtynda «In vitro» daқylynan alynғan bıdaıғa selektsııalyқ baғalaý jasady. Aýyl sharýashylyғy ғylymdarynyң kandıdaty V.K.Shvıdchenko ýnıversıtet janynan құrylғan Bıotehnologııa ғylymyı-zertteý ınstıtýty men «A.I.Baraev atyndaғy astyқ sharýashylyғy ғylymı-өndiristik ortalyғy» JShS-da jүrgizgen zertteý jұmystarynyң nәtıjesinde «Bәıterek» jazdyқ jұmsaқ bıdaı sortyn aldy. Sort ortasha pisken. Құrғaқtyққa tөzimdiligi orta deңgeıden joғary, masaғy berik. Nan өnimi retinde sapasy өte jaқsy. Bıdaıdyң «қatty» sorty sanatyna jatatyn bұl tүr өtken jyldan bastap Shyғys Қazaқstan jerlerinde egile bastady. Sonymen қatar, bıologııa ғylymdarynyң doktory, dotsent A. Naýanova Soltүstik Қazaқstan jaғdaıynda dәndi daқyldardy saңyraýқұlaқ aýrýlarynan қorғaýdyң tıimdi jүıesin jasap, ony sol aımaқta ornalasқan «Aқtyқ» JShS-da tәjirıbeden өtkizdi. Alғash ret Soltүstik Қazaқstannyң құrғaқ dala jaғdaıynda astyқ daқyldaryn saңyraýқұlaқ aýrýlarynan қorғaý үshin өsimdik tekti preparattardy paıdalaný mүmkinshiligi kөrsetildi. Aýylsharýashylyқ daқyldardyң agrobıotsenozynda patogenderdiң taralýyna testileý jүrgizilip, nәtıjesinde patogendi mıkromıtsetterdiң өsýi men damýyn birқatar dәrilik өsimdikterdiң syғyndysy tejeıtini anyқtaldy. Bıdaıdyң tұқymyn seber aldynda ony өsimdik tekti bıopraparattarmen өңdeý tamyr shirigi aýrýyn edәýir tejep, bıologııalyқ jәne sharýashylyқ tұrғyda tıimdiligin kөrsetti. Sonymen қatar, bıdaıdyң bıologııalyқ stressterge tөzimdiligin baғalaýdyң jyldam tәsili өңdeldi. Ғylymı zertteý jұmystarynyң barysynda barlyғy 4 avtorlyқ kýәlik alynyp, Respýblıkanyң mıkroorganızmder kollektsııasy tolyқty. - Al endi ғylymғa keletin jastarғa қoldaý jaғy қalaı? - Ғylymғa kelemin degen jastar, stýdentter ýnıversıtet tarapynan bolsyn, memleket tarapynan bolsyn қashan da қoldaýғa ıe. Jyl saıyn Bilim jәne ғylym mınıstrligi stýdentterdiң arasynda әrtүrli sala boıynsha ғylymı jұmystardyң respýblıkalyқ baıқaýyn өtkizedi. Osyndaı baıқaýlardy ýnıversıtet ishinde құrylғan Jas ғalymdar keңesi de dәstүrli ұıymdastyryp tұrady. Eki baıқaý boıynsha da jeңimpazdar aқshalaı marapattalady. Bұl olardyң ғylymı ıdeıalaryn is-jүzine asyrýғa birden-bir kөmek dep bilemin. Ýnıversıtette stýdentterdiң ғylymı-zertteý jұmystary eki baғytta jүrgiziledi. Birinshisi ? oқý үrdisine engizilgen ғylymı jұmys, ekinshisi ? oқýdan tys ýaқytta jүrgiziletin ғylymı-zertteý jұmystar. Oқýdan tys jүrgiziletin ғylymı jұmystarғa stýdentter memlekettik bıýdjet esebinen nemese sharýashylyқtarmen kelisimshart negizinde jasalatyn jobalar boıynsha tartylady. Bıýdjettik jobalar aıasynda jұmys jasaıtyn stýdentter shtattyқ kestege engizilip, sәıkesinshe eңbekaқy alady. Magıstranttar men aspıranttardyң ғylymı-zertteý jұmystarynyң nәtıjesi dıssertatsııalarynda kөrsetiledi. 2006-2008 oқý jylynda 9 doktorlyқ jәne 26 kandıdattyқ dıssertatsııa қorғaldy.