Otandyq ǵylymı jobalar eldi ındýstrııalandyrý baǵdarlamasynyń ózegi bolýy tıis
kөzdelgen dүnıelerdiң өmirmen bite қaınasýy үshin өndiristi ғylymı jobalarsyz өrkendetý mүmkin emestigi de қazir anyқ bilinip otyr. Bir sөzben aıtқanda, sapaly bilim men ғylymsyz Қazaқstan әlemdik bәsekede қoıý shaңnyң arasynda қalyp қoıýy mүmkin. Bұғan jol bermes үshin memleket elimizdiң bilim berý salasyn odan әri damytyp, ғylymdy zaman talabyna jaýap bere alatyndaı sapaly deңgeıge kөterý maқsatynda bұl kүnderi aýқymdy reformalardy қolғa alýda. Tөrtinshi shaқyrylymdaғy Parlamenttiң үshinshi sessııasynyң ashylýynda Memleket basshysy Nұrsұltan Nazarbaev tıimdi ındýstrııalyқ saıasat ınnovatsııalarғa, eң zamanaýı bilim-bilikke jәne tehnologııalarғa negizdelýi tıistigine toқtala kele, Үkimetke ғylym týraly jaңa zaңdy әzirleýdi tapsyryp, ony jyldyң soңyna deıin қabyldaý қajettigin atap өtken bolatyn. Osydan keıin ile-shala Aқordada Prezıdenttiң tөraғalyғymen ғylym jәne ғylymı saıasat jөnindegi keңestiң otyrysy өtip, onda otandyқ ғylymdy damytýғa kedergi keltirip otyrғan қadaý-қadaý problemalardy sheshý joldary egjeı-tegjeıli talқylandy. Sol alқaly basқosýda Prezıdent Үkimet janyndaғy Joғary ғylymı-tehnıkalyқ komıssııa strategııalyқ organ bolýy tıistigin, ol ғylymı-tehnıkalyқ қyzmettiң basym baғyttaryn anyқtap, ғylymғa arnalғan jalpy bıýdjetti aıқyndap, ony basym baғyttar arasynda bөlýi kerektigin aıryқsha atap kөrsetken-di. Osy oraıda Joғary ғylymı-tehnıkalyқ komıssııanyң өkilettigin ғylym týraly jaңa zaңda bekitý қajettigin tapsyrғan bolatyn. «Biz қoғamғa jәne ekonomıkaғa қajetti ıdeıalardy, bilimdi, tehnologııalyқ serpindi jandandyrýғa қabiletti ғylymı jүıeni құrýғa tıistimiz. Ғylym men ınnovatsııany ekinshi basymdyққa jatқyzғan el birde-bir salada birinshi bola almaıdy», - dedi sol jıynda N. Nazarbaev.
Osy tұsta atap өterligi, Elbasynyң өzi bas bolyp ғylymdy damytýғa erekshe kөңil bөlip otyrғany, ekonomıkany өrkendetý үshin bıznesti ғylymmen қoıan-қoltyқ jұmys isteýge үndegeni memlekettiң bұl mәselege bәsi artyқ maңyz berip otyrғanynyң anyқ aıғaғy ispetti. Memlekettiң otandyқ ғylymnyң kөkjıegin keңeıtýge myқtap kөңil aýdara bastaғany N. Nazarbaevtyң keshe Әl-Farabı atyndaғy Қazaқ Ұlttyқ ýnıversıtetiniң 75 jyldyқ mereıtoıy aıasynda bilim ordasynyң professorlary men oқytýshylarynyң, stýdentteriniң aldynda oқyғan dәrisinen de anyқ aңғaryldy. Onda «Zııatker ұlt» jobasynyң mәn maңyzyna toқtalyp, jobanyң ekinshi aspektisi - ғylymdy damytý jәne elimizdiң ғylymı әleýetin arttyrý ekendigin aıtқan Prezıdent, ғylym ınnovatsııalyқ ekonomıkanyң negizi bolýy tıistigin қadap aıtty. Bұl rette Қazaқstanғa eң ozyқ ғylymı salalarda jұmys jasaıtyn talantty ғalymdar қajettigine basa nazar aýdardy. Azғantaı jylda ekonomıkalyқ damý jolynda үlken sekirister jasaғan Japonııa, Koreıa, Sıngapýr, Malaızııa, Қytaı syndy memleketterdiң tәjirıbesine kөz jүgirtsek, olardyң ғylymı jobalarғa әrtүrli kөzderden ınvestıtsııalar tartyp, sөıtip өndiristi өrkendetýge қol jetkizgenin, bұl elderde ғylym shyn mәninde ınnovatsııalyқ ekonomıkanyң negizine aınalғanyn aңғaramyz. Azamattary bilimdi, myқty-myқty ғalymdardan kende emes, ekonomıkasy қalypty damý jolyna tүsken, ғylymdy damytýғa қarajaty bar Қazaқstannyң da қaı jaғynan alyp қarasaқ ta joғarydaғy elderdiң қatarynan tabylýғa, shıkizattyқ memleketten өndirisi өrkendegen, ınnovatsııalyқ ekonomıkasy damyғan elge aınalýғa әleýeti jetedi. Ol үshin otandyқ ғylymnyң әleýetin ekonomıkanyң san-salalarynda tıimdi paıdalaný қajet. Bұғan қol jetkizý үshin eң aldymen barlyғyn zaңnamalyқ tұrғydan rettep, jүıelep, jөnge salý kerek bolyp tұr.
Dәl қazirgi ýaқytta elimizde osy is қolғa alynýda. Қazir Parlamentte talқylanyp jatқan «Ғylym týraly» jaңa zaң boıynsha ғylymı jobalardy sұryptap, ғylym granttaryn berý jөnindegi sheshimderdi қabyldaıtyn ғylymı keңesterdi құrý kөzdelip otyr. Bұl ғalymdardyң ғylymı granttar alý protsedýrasyna sheneýnikterdi aralastyrmaý үshin қolғa alynyp jatқan қareket. Ғylymı keңesterdiң negizgi rөli - ғylymı jobalarғa sұryptaý jүrgizip, ғylym granttaryn berý jөnindegi sheshimderdi қabyldaý. ıAғnı, basty ıdeıa - ғylymғa қajetti қarjyny memlekettik sheneýnik emes, ғalymdar anyқtaıtyn bolady, sөıtip ol ғylymı keңesterdiң sheshimi boıynsha bөlinedi. Bұdan bөlek, zaң aıasynda elimizde ғylymı қyzmetti қarjylandyrýdyң jaңa jүıesin қoldanysқa engizý josparlanýda. Ol boıynsha ғylymdy үsh tetik arқyly - bazalyқ, granttyқ jәne baғdarlamaly-maқsatty қarjylandyrý kөzdelip otyr. Atap өterligi, қoldanystaғy jүıe boıynsha ғylymı jobany қarjylandyrýғa tapsyrys alýdyң өzi ғana kem degende 5 baspaldaқ - ınstıtýt basshylyғy, ғylymı ortalyқ, ғylym jөnindegi komıtet, salalyқ mınıstrlik, Үkimet arқyly өtedi eken. Қazir basy artyқ fýnktsııalardan arylý үshin ғylymdy қarjylandyrý jүıesi oңtaılandyrylyp jatyr. Mәselen, bazalyқ қarjylandyrý kүndelikti өmirdegi mұқtajdyқtardy қamtamasyz etý, ıaғnı ғımarattardy ұstap tұrý, ғylymı dәrejesine қaraı ғalymnyң eңbegine, sondaı-aқ әkimshilik personaldyң eңbegine jalaқyny tөleý үshin қoldanylatyn bolady. Granttyқ қarjylandyrý jүıesi ғylymı ıdeıalardyң naқty bәsekelestigin, shyғarmashylyқ әleýeti joғary ғalymdy yntalandyrýғa baғyttalғan. Bұl jүıeniң jұmys istep ketýi үshin jobalardy ғylymı-zertteý ınstıtýtynyң, ortalyқtyң, ғylym komıtetiniң nemese Bilim mınıstrliginiң talap kelisiminsiz-aқ, ғalym men ұjym өzderiniң ғylymı jobalarymen ғylymı keңesterge tikeleı өtinish jasaı alýy tıis. ıAғnı, ғalymdar қarjylandyrý үshin tikeleı joғaryda aıtyp өtken mamandandyrylғan ғylymı keңesterge jүginetin bolady. Bir sөzben aıtқanda, granttyқ қarjylandyrý bұl negizgi tөlem bolady. Ғylymı maқsatқa arnalғan barlyқ shyғyndar memlekettik satyp alýlar jүıesinen shyғarylady. ıAғnı, Bilim jәne ғylym mınıstrligi men ғylym komıteti osy ғylymı jүıeniң jұmys isteýiniң barlyқ қarjylyқ, materıaldyқ-tehnıkalyқ sıpattaryn қamtamasyz etýi tıis. Odan arғysy - ғylym men ғylymı keңesterdiң jұmysy. Al baғdarlamaly-maқsatty қarjylandyrý memlekettik maңyzdaғy өzekti problemalar men mindetterdi sheshýge baғyttalatyn bolady.
Endi bir toқtalyp өtetin mәsele - ınnovatsııalyқ қyzmetti oңtaılandyrý. Bұl mindetti oryndaý үshin Үkimet birқatar istiң betin қaıyrýy tıis. Keshegi dәrisinde Prezıdent ınnovatsııalyқ-tehnologııalyқ damýdy basқarýdyң tıimdi jүıesin құrý қajettigin aıtyp қaldy. Bұl үshin jүzege asyrylyp jatқan jәne josparlanғan barlyқ jobalarғa saraptama jүrgizetin jaýaptylardy taғaıyndaı otyryp salalarda, mınıstrlikterde, ұlttyқ kompanııalarda ғylymı-tehnıkalyқ bөlimsheler құrý қajet. Mınıstrlerdiң bir orynbasary jәne ұlttyқ kompanııalardyң basshylarynyң biri ғylym үshin jaýap berip, bұl baғytta atқarylyp jatқan isterdi baıandap otyrý tıis. Osy oraıda Қazaқstanda ınnovatsııalyқ ғylymdy damytýғa ınvestıtsııa jұmsaýdy zaңmen mindetteý kөzdelip otyr. Әrıne, Қazaқstannyң keleshek damýy үshin aýadaı қajet bұndaı jұmystardy bilikti kadrlarsyz jүzege asyrý әste mүmkin emes. Sondyқtan da, oıғa alғan maқsattarғa қol jetkizý үshin eң aldymen adamı әleýetti damytyp, jas mamandardy daıarlaýғa kөңil bөlý қajet. Mamandardy daıarlaý isi de kөp қarjyny қajet etetini belgili.
Tәýelsizdik jyldary ishinde birneshe daғdarysty basynan өtkerse de Қazaқstan bilim berý salasyn, ғylymdy қarjydan қysyp kөrgen emes. Kerisinshe jyl saıyn bұl salaғa қazynadan bөlinip jatқan қarjy kөlemi kөbeıip keledi. Mәselen, resmı mәlimetterge sүıensek, soңғy bes jylda қazaқstandyқ ғylymdy қarjylandyrý tөrt esege jýyқ ұlғaıyp, үstimizdegi jyly 18,5 mıllıard teңgeni құrapty. Memlekettiң ғylymdy damytýғa kүsh salyp otyrғan tұsynda bұl maқsatқa jұmsalatyn қarjy ұlғaımasa, azaımaıtyny anyқ. Endigi mindet - ұrpaқtar sabaқtastyғyn үzip almaı, jastardyң arasynan bilikti kadrlardyң, ıaғnı ғalymdardyң shoғyryn қalyptastyrý. Kүrdeli bolғanymen, elimizdiң keleshegi үshin asa қajetti bұl mindetti sheshýge memlekettiң, қoғamnyң әleýeti jetedi. Eң bastysy - bұғan el basshylyғy erik-jiger tanytyp otyr. «El - bүginshil, meniki erteңgi үshin» dep ұlt ұstazy Ahmet Baıtұrsynұly aıtқandaı, saıyp kelgende el aғalary bұnyң barlyғyn el erteңi, ekonomıkanyң ıgiligi үshin jasap jatқanyn ұғynғanymyz jөn.