Osy Konstıtýtsııanyń arqasynda el úshin qıyn kezeńde egemendigimizdi saqtap qaldyq - QR UǴA akademıgi Salyq Zımanov
Onyң aıtýynsha, 1995 jylғy қoldanystaғy Konstıtýtsııany қabyldaýғa el Prezıdenti bastamashy boldy. Bұl kүrdeli sheshim edi. Bұdan 2,5 jyl bұryn tәýelsiz Қazaқstannyң alғashқy Konstıtýtsııasy қabyldanғan bolatyn. «Alaıda, jas memlekettiң jaңa, ekinshi Konstıtýtsııasyn jasaýғa kirisý қajet boldy. Oғan mұnyң aldyndaғy jaғdaılar jәne eldiң aldynda tұrғan jaңa mindetter sebep boldy. Dұrysyn aıtқanda, el aldynda onyң tәýelsizdigin saқtaý mindeti tұrdy. Onyң үstine, eldiң bolashaқtaғy damýyn da oılaý қajet edi. Ol kezdegi Konstıtýtsııanyң keıbir baptary eldi damytýdyң ekonomıkalyқ jaңa talaptaryna jaýap bere almaıtyn», - dep atap kөrsetti akademık.
«Men konstıtýtsııalyқ үderistiң strategııasy қalyptasý kezeңinde oғan қatysýshy boldym. Sondyқtan da 14 jyldan beri қoldanysta kele jatқan қazirgi ҚR Konstıtýtsııasynyң jasampazdyқ kүshi jәne onyң bolashaғy zor ekendigin asқan jaýapkershilikpen aıta alamyn. Әrıne, zaңger-ғalymdarda өzgertýdi jәne tolyқtyrýdy қajet etetin қoldanystaғy konstıtýtsııanyң keıbir jaқtary jөninde pikirleri bolýy mүmkin», - dep sanaıdy S.Zımanov.
Zaңger өtken ғasyrdyң 90-ynshy jyldarynda elde shұғyl өzgerister bolyp, ishki jәne syrtқy saıasatta jalpyұlttyқ basymdyқtar өzgergenin eske saldy. Ýaқyttyң өzi konstıtýtsııalyқ normalar aýқymynda jүzege asyrýғa bolatyn jүıeli sharalardy shұғyl tүrde қabyldaýdy talap etti. Bұl talaptar 1993 jylғy eski Konstıtýtsııanyң normalaryna syımady. «Әýel bastan-aқ biz taңdaғan naryқtyқ ekonomıkaғa baғdarlanғan, damyғan azamattyқ қoғam, tұraқty, ornyқty memleket құrylysynyң қazaқstandyқ modeli jүıeli sharalardy қajet etti. Bұl saıası, ekonomıkalyқ reformalar modeli boldy jәne ony jetildirýdi belsendi izdestirý 1993 jylғy Konstıtýtsııanyң aıasyna tarlyқ ete bastady», - dep atap kөrsetti akademık.
Onyң aıtýynsha, өziniң egemendigin қalyptastyrý kezeңinde jas memleket kөptegen қıynshylyқtarғa tap boldy. Ol jyldarda bizdiң tәýelsizdigimizdiң қalyptasýyna naқty қaýipter bar edi. Tұjyrymdamalyқ jaғynan basқarýdyң parlamenttik-prezıdenttik tүrinen prezıdenttik respýblıkaғa kөshý қajettigi paıda boldy. Bұl jұmystardyң barlyғyn sheshý memleketti ұıymdastyrýғa kelip tireldi. 1995 jylғy қoldanystaғy Konstıtýtsııa қabyldanýyna oraı bұl mәseleler jүzege asyryldy. «Өtken jyldarғa kөz jiberetin bolsaқ, sol jyldarda Elbasy Nұrsұltan Nazarbaev kөregendik talantyn, el aldynda paıda bolғan қıynshylyқtardy dұrys, para-par baғalaý talantyn aıқyn kөrsetti. Al is jүzinde bylaı bolғan edi. Elde parlamenttik daғdarys bastaldy - HІІ shaқyrylғan alғashқy Parlament taratyldy. Jas memleket үshin jaңa Parlamentti taratý oңaı bolғan joқ. Elde әrtүrli өkimet oryndarynyң қarama-қaıshylyғy paıda boldy. Oblystyқ atқarý organdarynyң basshylary Prezıdentte, al oblystyқ keңesterdiң basshylary - Parlamentte jınaldy. Bұl jaғdaıda қos өkimetke jol berýge bolmaıtyn edi. Ol jyldarda bizder, zaңgerler baspasөzde jıi sөz alyp tұrdyқ. Men bұl taқyrypta 33 maқala jarııaladym. Olardyң biri: «Dıktatýra emes, kүshti prezıdenttik bılik kerek» dep ataldy», - dep eske alady otandyқ zaң ғylymynyң қaıratkeri.
Bұdan basқa, Parlamentte jaңa қoғamdyқ қozғalystar belsendi қalyptasa bastady, partııalar құryldy. 1991 jylғy қyrkүıekte Қazaқstan Kommýnıstik partııasy taratylyp, onyң ataýy sotsıalıstik partııa bolyp өzgerdi, al keıbir kommýnıster bұғan қarsy shyқty. Kommýnısterdiң Parlamentte 50 depýtaty bar edi. 1991 jyldyң aıaғynda Oljas Sүleımenov pen Mұhtar Shahanov basқarғan «Қazaқstannyң Halyқ kongresi» құryldy, bұl Parlamenttegi edәýir eleýli kүsh boldy. Sondaı-aқ «Қazaқstannyң halyқ birligi» қýatty қoғamdyқ қozғalysy kүsh alyp kele jatty.
Akademıktiң aıtýynsha, barlyқ bұl қozғalystar men partııalar arasynda қarama-қaıshylyқtar oryn aldy. «Jұmys jasaý kүrdeli, biraқ ta өte қyzyқty boldy. Bұl қaıshylyқtarғa, қozғalystar men partııalardyң әrtүrli deklaratsııalaryna, baғdarlamalaryna қaramastan, biz ortaқ til taba bildik. Biz bir-birimizge jol berdik, biraқta ta basty baғytty қorғadyқ jәne memlekettiң bastaýlaryn shaıқaltpaýғa shaқyrdyқ. Әңgime mynada, 1994 jyldyң soңyna қaraı BAҚ-ta Қazaқstannyң soltүstik oblystaryn Reseıge қosý үshin kөleңkeli үkimet pen separattyқ қozғalys құrғan Қazaқstannan depýtattar toby Mәskeýge jınalғany týraly aқparat jarııalandy. Mysalғa, Petropavlda bir top depýtattar Қazaқstannyң soltүstik oblystary jergilikti keңesteriniң өkilderi separattyқ қozғalysyn rәsimdeý қajettigi týraly bastama kөtergeni habarlandy. Olar Prezıdenttiң, үkimettiң otstavkaғa ketýin, jergilikti өzin-өzi basқarý құқyғyn berýdi, keıinnen soltүstik oblystardyң Reseıge қosylýyn talap etti. Mұndaı oқıғalar 1995 jyly Pavlodarda da қaıtalandy. Bұl eldiң tұtastyғyn saқtaýda eleýli syn bolғan edi», - dep eske tүsiredi zaңger.
Jas memlekettiң egemendiginiң қalyptasýy үshin naқty қaýip týyndaғan jaғdaıda Prezıdent jaңa konstıtýtsııany әzirleý jәne қabyldaý jөninde taғdyrly sheshim қabyldady. Eldiң қoldanystaғy Konstıtýtsııasy 1995 jyly tamyzdyң 30-ynda bүkilhalyқtyқ referendýmda қabyldandy, mine biz 14 jyl boıy osy құjatpen өmir sүrip, қadam basyp kelemiz. Bұl құjatta memlekettiң құқyқtyқ negizin қamtamasyz etetin tұtas birқatar bұljymas ұstanymdar belgilengen: olar - bıliktiң bөlinýi, Negizgi Zaңnyң normalary men ұstanymdarynyң tikeleı әser etýi, kinәsizdik prezýmptsııasy, adam құқyғy eң joғary құndylyқ ekeni.
Zaңger 1995 jyly parlamenttik basқarýdan prezıdenttik respýblıkaғa kөshkenimizdi atap өtti. «Osy қıyn jaғdaılarda biz Parlamenttiң құқyқtaryn belgili bir dәrejede shekteýge deıin bardyқ. Kүshti prezıdenttik bılik jaғdaıynda jұmys jasaıtyn Parlament құrý қajet boldy. Sondyқtan da Konstıtýtsııany jasaýshylar Parlamenttiң baқylaý құқyқtaryna keıbir shekteýler қoıdy. Degenmen, 2007 jyly қoldanystaғy konstıtýtsııaғa engizilgen өzgertýler men tolyқtyrýlardyң arқasynda prezıdenttik basқarý tүri prezıdenttik-parlamenttik respýblıka tүrine kөshirildi. Bұl týraly Memleket basshysynyң өzi mәlimdedi. Bүginde өkiletti organ bıliginiң құқyқtary bұrynғydan әldeқaıda keң. Memleket basshysynyң bastamasymen Қazaқstanda demokratııalyқ reformalardy jasaý men naқtylaý jөninde eki ret komıssııa құrylғany da kezdeısoқ emes», - dep atap kөrsetti S.Zımanov.
ҚR Konstıtýtsııasynyң basty mindeti - eldiң tұraқty jәne ornyқty damýyn қamtamasyz etý, naryқtyқ ekonomıkany nyғaıtý jәne naқty memlekettik tәýelsizdikti saқtaý. Bұl mindet oıdaғydaı oryndalýda. Қazaқstan Konstıtýtsııasy Negizgi Zaң bola otyryp, memlekettik organdar қyzmetiniң irgeli, құқyқtyқ negizderin belgileıdi, negizgi қoғamdyқ қatynastardy bekitedi. «Bүginde onyң өmirsheңdigin, Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң kөregendigin өmirdiң өzi қýattap otyr. 14 jyl boıy el қoldanystaғy konstıtýtsııanyң saıası-құқyқtyқ keңistiginde өmir sүrip, damyp keledi. Konstıtýtsııanyң siңirgen eңbegi sol, egemendi қalyptasýynyң kүrdeli kezeңderinde ol memleketimizdiң tұtastyғyn saқtap қaldy», - dep sanaıdy osy құjat avtorlarynyң biri.