Óskemendik Elena Hardına qazaqtyń tazysyn álemge tanytyp júr
«Bir kórgennen ǵashyq boldym»
Elena Hardına — belgili kınolog jáne qazaqtyń qumaı tazysynyń qamqorshysy. 1990 jyldan beri jeti qazynanyń biri sanalatyn úı janýaryn ósirip keledi. Onyń aldynda doberman, aǵylshyndyq dog jáne nemistiń boksery syndy ıt tuqymdaryn ustaǵan. Al 18 jyl buryn Elena «Belovode Gelon» atty ıt ósirýshiler klýbynyń jetekshisi retinde kórme uıymdastyryp, sonda tazyny alǵash ret kóredi.
— Tazyǵa bir kórgennen ǵashyq boldym. Sondaı ádemi, quddy bir ertegiden kelgendeı. Buryn ıttiń osy tuqymy jaıly estigenmin, biraq kórgen emespin. Maǵan tazynyń sypaıylyǵy, aqyldylyǵy men parasattylyǵy qatty unady, — dep eske aldy kınolog.
Eki jyldan keıin Elena Hardına tuńǵysh ret tazy asyrap, atyn Altyn Mıras dep qoıdy. Odan asyl tuqymdy ıtterdiń ondaǵan urpaǵy tarady. Qazir kınolog segiz tazy men segiz kúshigin ustap otyr. Olardyń kóbisi Qazaqstan, Azııa, tipti álem chempıony atanǵan. Halyqaralyq arenaǵa shyqqan saıyn qazaqtyń qumaı tazylary kórermenniń júregin jaýlap, ádil-qazylardyń joǵary baǵalaryn alyp jatyr.
— Bul kórmeler — jaı ǵana baıqaý emes. Itterdi daıyndaý, vıza alý, ol jaqqa ushaqpen jetý — kúrdeli ári shyǵyny mol protsess. Biraq men úshin qazaqtyń qumaı tazysyn, sol arqyly salt-dástúrimiz ben ádet-ǵurpymyzdy kórsetý óte mańyzdy. Itterim álem chempıonattarynda baq synaǵanda ár eldegi adamdar olarmen sýretke túsý úshin uzyn-sonar kezekke turatyn. Qaı elde bolmasyn halqymyz aýyzbirshiligimen, qonaqjaılyǵymen erekshelenedi. Eýropada turatyn qazaqtar bizdi otbasy múshesindeı qarsy aldy. Qaı jerde óner kórsetsek te «biz qazaqpyz, kúshimiz dástúr men birlikte» dep maqtanyshpen aıtamyn, — deıdi Elena Hardına.
Óz sózinde ol ıtteriniń jetistikteri, sonyń ishinde 2016 jyly Máskeýde ótken álem chempıonatyndaǵy jáne 2023 jyly Shveıtsarııadaǵy Dúnıejúzilik ıtter kórmesindegi jeńisteri týraly tebirenispen eske aldy. Byltyrǵy baıqaýda qazaqtyń tazy ıtteri Eýropada alǵash ret óner kórsetken. Sonda Tumar men Vangelııa atty eki ıti birinshi oryndy jeńip aldy. Vangelııa ol kezde toǵyz jasta edi. Itter Jenevadaǵy qazylar alqasyn baýrap alǵan.
Qazaqtyń ulttyq qazynasy
Qazaqtyń qumaı tazysy — Qazaqstannyń ulttyq qazynasy. Olar myńdaǵan jyl boıy kóshpelilerge serik bolyp, olardy ashtyqtan qutqaryp, jabaıy ań-qustan qorǵady. Halyq olardy tipti ıt demeı, tazy dep atap ketken. Tazy degen sóz taza degennen shyqqan. Sondyqtan da bul erjúrek tórt aıaqtylarǵa kıiz úıde turýǵa ruqsat etilgen. Tazylar ashtyqta asyraýshy, qaterde qorǵaýshy bolǵan. Áli kúnge deıin tazyny qazaq halqy joǵary baǵalap, qasterleıdi. Biraq álem boıynsha bul ıttiń tuqymy belgisiz bolyp keldi.
Al 2023 jyl qazaqtyń tazysy úshin tarıhı jyl boldy. 22 tamyzda uzaq jyl boıy jumsalǵan kúsh-jigerdiń arqasynda bul tuqymdy Halyqaralyq kınologııalyq federatsııa (FCI) resmı túrde moıyndap, Qazaqstan tuqym ıesi mártebesin aldy. Bul tuqymnyń standartyna, onyń damýy men álemdik arenada saqtalýyna bizdiń el jaýapty degen sóz.
— Biraq bul alǵashqy qadam ǵana. FCI Qazaqstanǵa sońǵy tuqym standarttaryn ázirleýge jáne bekitýge 10 jyl ýaqyt berdi. Bul ýaqyt ishinde belsendi jumys isteýimiz kerek. Endi biz tuqymy rastalǵan kem degende myń ıttiń popýlıatsııasyn qalyptastyrýymyz qajet. Bul bir kóringendeı jeńil sharýa emes. Talaı ıt jeke qolda. Olardyń ıeleri ıtti tirkeýdiń mańyzdylyǵy týraly oılanbaıdy da. Sondyqtan halyqqa jan-jaqty túsindirý jumystaryn júrgizip, ıtterge arnalǵan arnaıy oryndar salyp, kórmeler men jarystardy jıi uıymdastyryp otyrý kerek, — deıdi kınolog.
Tazy — tarıhymyzdyń bir bólshegi
Taǵy bir mindet — genetıkalyq zertteýlerdi jalǵastyrý. Tuqymnyń ereksheligin, onyń basqa tazylardan aıyrmashylyǵyn dáleldeý qajet. Ol úshin halyqaralyq sarapshylarmen jumys istep, derekter jınap, FCI-ge únemi esep berip otyrý kerek.
Elena Hardına kún saıyn ıtterge kútim jasap, taza tuqymdylardy irikteý úshin Qazaqstannyń ár aımaǵyna saparǵa shyǵyp, halyqaralyq sarapshylarmen kelissózder júrgizip júr. Ult murasynyń bir bóligin saqtap qalý úshin aıanbaı ter tókken ol basqalarǵa úlgi.
— Tazy biz úshin jaı ıt emes. Ol tarıhymyz ben jan dúnıemizdiń bir bóligi. Eger biz tazyny saqtap qalmasaq tek tuqymdy ǵana emes, tarıhymyzdyń mańyzdy bólshegin joǵaltyp alamyz, — deıdi Elena Hardına.
Búginde Elena Hardına sııaqty jandardyń arqasynda qazaq tazylary Qazaqstanǵa ǵana emes, búkil álemge tanylǵan tuqym. Biraq alda áli atqarylar jumys kóp. Standarttardy belgilep, genetıkalyq ártúrlilikti saqtap jáne osy biregeı tuqymnyń turaqty bolashaǵyn qamtamasyz etý qajet. Elenanyń kúshikteri qazirdiń ózinde álemge jaıylyp jatyr. Onyń tazylary Qazaqstannan bólek, Ulybrıtanııada, Majarstanda, Túrkııada, Reseıde, tipti muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy Amerıkada taralyp ketken.