Óskemendegi zaýyt AES-ke qajetti otyn tabletkalaryn qalaı shyǵarady – fotoreportaj
Qazaqstannyń tabıǵı ýrany Reseıde baıytylady
Úlbi metallýrgııalyq zaýyty – atom energetıkasy, elektrondyq, metallýrgııalyq ónerkásip jáne basqa da salalardyń qajettilikteri úshin álemdegi ýran, berıllıı, tantal jáne nıobıı ónimderin óndirýshilerdiń biri. 1949 jyldyń qazan aıynda qurylǵan. 1997 jyldan bastap «Qazatomónerkásip» Ulttyq atom kompanııasy» AQ quramyna kiredi.
«ÚMZ» AQ enshiles kásiporny «Úlbi-TVS» zaýytynda atom elektr stantsııalary úshin ýran otynynyń komponentteri shyǵarylady. Atalmysh zaýytqa kirer aldynda kompanııanyń qoǵammen jáne memlekettik organdarmen baılanys bóliminiń basshysy ıÝlııa Antonovadan birneshe suraqqa jaýap alyp kórdik.
«Úlbi-TVS» JShS – Qazaqstan men Qytaıdyń birlesken kásiporny. Aktsııanyń 51%-y Úlbi metallýrgııalyq zaýytyna, 49%-y qytaılyq CGNPC-URC kompanııasyna tıesili. Bul – Qazaqstan men Ortalyq Azııadaǵy atom elektr stantsııalaryna otyn shyǵaratyn jalǵyz kásiporyn. Jobalyq óndiristik qýaty – jylyna tómen baıytylǵan ýran boıynsha 200 tonna nemese jylyna shamamen 440 jylý bólgish qurastyrma (JBQ). 2024 jyly tolyq jobalyq qýatqa shyǵý kózdelip otyr. Zaýyt ishinde Frantsııa, Germanııa, AQSh, Qytaı jáne Qazaqstanda shyǵarylǵan qondyrǵylar ornatylǵan», - deıdi ol.
Túsindire keteıik, JBQ – ıadrolyq reaktorda jylý energııasyn alýǵa arnalǵan arnaıy ınjenerlik ónim. Otyn tabletkalary onyń ishine salynady. Jylý bólgish qurastyrma jasaýǵa Qazaqstannan shyqqan tabıǵı ýran paıdalanylady. ıAdrolyq otyndy alý úshin tabıǵı ýrandy ýran geksaftorıdine aınaldyrý kerek. Ol úshin ýrandy 235 ızotopynda, ádette 5%-dan tómen baıytý qajet. Osy maqsatta Qazaqstannyń tabıǵı ýrany Reseı Federatsııasyna konversııaǵa jáne baıytýǵa jiberiledi. Baıytylǵan ýran ÚMZ-ǵa untaq pen otyn tabletkalaryn óndirý úshin jetkiziledi.
ıAdrolyq otyn qaıda jáne qandaı kólemde eksporttalady?
«Jylý bólgish qurastyrma – CGN kompanııasynyń qatysýymen tek Qytaı eline jiberiletin eksporttyq ónim. 2022-2023 jyldary ónimderimizdi Qytaıǵa bes partııamen jónelttik. Sonda tómen baıytylǵan ýran boıynsha barlyǵy 150 tonnaǵa jýyq ónim eksporttalǵan. Ónimderdiń eki partııasy Qytaı atom elektr stantsııalarynyń reaktorlaryna salynǵan. Olar – sol eldiń ońtústigindegi «ıAntszıan» jáne «Fanchengan» stantsııalary. 2024 jyldyń shilde aıynyń sońyndaǵy kórsetkish boıynsha Qytaıǵa barlyǵy 8 JBQ jetkizildi. Bul – tómen baıytylǵan ýran ónimderiniń 240 tonnasy», - deıdi ıÝlııa Antonova.
Otyn tabletkalaryn jasaý protsesi
Zaýyt jumysy týraly maǵlumat alǵan soń AES-ke qajetti otyn tabletkalarynyń qalaı jasalatynyn óz kózimizben kórý úshin ishke kirdik. Eń áýeli bizge qaýipsizdik erejelerin túsindirip, arnaıy kıim kıgizdi. Ýran óndiretin tseh bastyǵynyń mindetin atqarýshy Vladıslav Kogaı ýrannyń qalaı otyn tabletkasyna aınalatynyn aıtyp berdi.
«Eń áýeli ýranǵa qurǵaq keýektendirgishti qosamyz. Odan soń qalyptaý men qaqtaý protsesi júredi. Sodan keıin tegistelip, tabletkalardyń syrtqy pishini boıynsha aqaýlardyń bar-joǵy tekseriledi. Untaqtyń daıyn tabletkaǵa aınalýyna deıingi protsess 12 kúnge sozylady», - deıdi ol.
Zaýyttaǵy jumys úzdiksiz júrgiziletindikten qyzmetkerler 3 aýysymda jumys isteıdi. Birinshi aýysym 08.00-den 16.00-ge deıin, ekinshi aýysym 16.00-den 00.00-ge deıin, úshinshi aýysym 00.00-den 08.00-ge deıin.
Daıyn ónim qalaı tasymaldanady?
Endi otyn tabletkalaryn eksportqa shyǵararda qaıda salady degen zańdy suraq týyndaıdy. Buǵan deıin aıtqanymyzdaı, ol úshin JBQ jasalady. Ony qurastyrý jelisi qursama úshin kótergish platformadan, qurastyrý rotatsııalyq platformadan jáne tvelderdi sozý ústelinen turady. Túsindire keteıik, tvel degenimiz – ishine otyn tabletkalary salynǵan naıza pishindes uzyn ári jińishke ónim.
«Tvelder arnaıy tehnologııa arqyly jasalady. Tútik qabyqsha býferlik ústelge qolmen qoıylady jáne avtomatty túrde tehnıka jelisi boıymen qozǵalady. Operator tek protsesti baqylaıdy jáne yqtımal aýytqýlarǵa jaýap beredi. Úrleý, tazalyqty baqylaý, dánekerleý jáne kózben sholyp tekserý kezeńderinen ótkennen keıin tútik qabyqsha diril júktegishtiń kómegimen otyn tabletkalarmen toltyrylady. Tvel osylaı jasalady», - dep túsindirdi zaýyttyń tabletkalar men tvelder bóliminiń bastyǵy Vadım Kazakov.
Bul – protsestiń sońy emes. Ary qaraı tvelder birigip skeletonǵa qosylady. Skeleton – JBQ-nyń qańqasy. Ony jasaý úshin torlar, baǵyttaýshy jáne aspaptyq tútikter núktelik eki jaqty dánekerleý robotyna ornalastyrylady. Operator torlardy aldyn ala bekitedi jáne olarǵa tútikterdi qolmen ıterip ornatady. Tútikter men torlardy dánekerleý robotpen avtomatty rejımde júzege asyrylady.
Dánekerleý protsesi aıaqtalǵannan keıin skeletondy eki operator koordınatalyq ólsheý mashınasyna ornalastyrady. Onda skeletonnyń syrtqy túri men geometrııalyq parametrleri baqylanady. Ary qaraı daıyn jáne tekserýden ótken skeleton saqtaý úshin qoımalarǵa tasymaldanady.
Osylaısha, JBQ daıyn bolady. Bir jylý bólgish qurastyrmada 450 keli ýran saqtalady. Zaýyttyń jobalyq qýaty jylyna osyndaı 440 JBQ shyǵarýǵa jetedi. Al daıyn ónim Qytaıǵa poıyz arqyly eksporttalady.
Zaýytqa degen baqylaý qatań. MAGATE ókilderi de kelip, tekseris júrgizip turady. Biraq qurylǵaly beri munda oqys oqıǵa bolyp kórgen emes.
ÚMZ aýmaǵynda tómen baıytylǵan ýran banki ornalasqan
Taǵy bir aıta keterligi, Halyqaralyq atom energııasy agenttiginiń tómen baıytylǵan ýran banki Úlbi metallýrgııalyq zaýytynyń aýmaǵynda ornalasqan. MAGATE-niń tikeleı baqylaýyndaǵy bul bankte ýran geksaftorıdi túrindegi tómen baıytylǵan ýrannyń, ıaǵnı ıadrolyq otyndy óndiretin shıkizat qory saqtalǵan.
«2019 jyldyń 10 jeltoqsanynda bank resmı túrde paıdalanýǵa berildi. Kompanııany basqarýǵa jarııalanǵan ashyq tenderdiń jeńimpazy bolyp «Qazatomónerkásip» UAK» AQ jáne frantsýzdyq Orano Cycle kompanııasy tanyldy. Qordaǵy tómen baıytylǵan ýrannyń kólemi – 90 tonna. Banktiń jumysy bastalǵaly beri osy ýaqytqa deıin bul qordaǵy ýran qoldanylyp kórgen emes», - deıdi ıÝlııa Antonova.
Eger ónim jetkizýde qandaı da bir kedergiler bolyp jatsa, MAGATE-ge múshe memleketter bankte saqtalǵan kepildik berilgen rezervti paıdalana alady.