Órtke oranǵan «Semeı ormany» jaıly ne bilemiz
Órtke oranǵan «Semeı ormany»
Elimizdiń aýmaǵy óte úlken bolǵanymen ormandy alqap 10 paıyzdan astam ǵana. Olardyń jalpy aýdany 29,3 mln gektardy quraıdy. Ormandy alqaptyń tym az bolýynyń basty sebebi jerimizdiń negizgi bóligi qurǵaq, jartylaı shól jáne shóldi aımaqtarda ornalasqandyǵy. Óıtkeni, orman aǵashtary ylǵal mol túsetin alqaptarda ósedi. Al ylǵaldy alqaptardyń biri – Abaı oblysy. Osy óńirde «Semeı ormany» memlekettik orman tabıǵı rezervaty ornalasqan. Aýmaǵy 665 myń gektardan asatyn tabıǵı rezervat 2003 jyldyń qańtarynda Úkimet qaýlysymen qurylǵan. 2005 jyly Qoryq quramyna Úrjar aýdanynyń 1 610 gektar jeri, 2008 jyly Znamenka aýyldyq okrýginiń bosalqy jerinen 1 725 gektar jaıylym jeri qosylǵan. Al 2014 jyly el Úkimet qaýlysymen rezervattyń jalpy aýdany 804,2 gektar jeri Bulaq SES-in salýǵa berilgen.
Búginde Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetine qarasty «Semeı ormany» Abaı oblysynyń Abaı, Aıagóz, Besqaraǵaı, Borodýlıha, Jarma, Kókpekti, Úrjar jáne Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Tarbaǵataı aýdandarynyń aýmaǵyn alyp jatyr. Rezervattyń 10 fılıaly jáne olardyń quramyna kiretin 35 orman sharýashylyǵy bar.
Geografııalyq turǵydan qoryq aýmaǵy Ertis jazyǵy, Kókpekti-Shar usaq shoqylary men Shyńǵystaý taýlary sheginde ornalasqan. Aýmaǵy dala, orman, shól, butaly, shalǵyndy jáne batpaqty ósimdik túrleriniń biregeı úılesimimen sıpattalady. Jaldy ormandarynda joǵarǵy satyly ósimdikter florasynyń 201 tuqymdasy men 61 tuqymnyń 344 túri ósedi. Olardyń negizin jabyq tuqymdylardyń 340 túri quraıdy. Onyń ishinde: qos jarnaqtylar - 80,59 paıyz (274 túr), dara jarnaqtylar - 19,41 paıyz (66 túr). Ósimdikteri ormanǵa tán. Qaraǵaı, qaıyń jáne kókterek ormandarynyń dalalyq beldeýinde ornalasýy bul aýmaqta sýqorǵaý men estetıkalyq mańyzy zor. Ormandar qumda jáne jer asty sýlary jaqyn jerde keń taralǵan. Mundaı aýmaqtardyń ádette jer bederi – qaraǵaı nemese kókterek-qaıyń ormandary men qumdy dalalardyń kezektesýi. Orman túzetin negizgi túrler: qaraǵaı, qotyr qaıyń jáne kókterek. Shóp qabatynda dánekti astyq tuqymdastar – qaýyrsyndy qaý jáne betege, sondaı-aq Marshall jýsany men dala jýsandary basym. Batpaqty jerlerinde – qııaq, qamys, qosbas, gıgrofıtti ósimdikter ósedi.
Qoryqtaǵy omyrtqaly janýarlardyń faýnasy 354 túrden turady. Onyń ishinde dóńgelekaýyzdylardyń – 2, balyqtardyń – 25, qosmekendilerdiń – 4, baýyrymen jorǵalaýshylardyń – 16, qustardyń – 234, sútqorektilerdiń – 83 túri bar. Bulan, elik, jabaıy shoshqa, qasqyr, túlki, qarsaq, shaqyldaq keńinen taralǵan. Qustardyń ishinde boztorǵaı, sur shil, dala qyrany, dala quladyny, sý qoımalarynda sýda júzetin qustar basym. Jarma tarmaǵynyń aýmaǵynda arqar, sileýsin, sasyqkúzen, aqqalaq, sýyr, qońyr aıý kezdesedi. Qara degelek, ıtelgi, aqbas tyrna, lashyn, jylanshy búrkit, qyzyljemsaýly qarashaqaz, jalbaǵaı, arqar Qazaqstannyń qyzyl kitabyna engizilgen.
Qoryq aýmaǵynda 7 otrıadqa jatatyn balyqtyń 25 túri bar. Onyń ishinde Qazaqstannyń qyzyl kitabyna engizilgen tórt túri – taımen, sylan, sibir bekiresi jáne balqash alabuǵasy. Rezervatta Qazaqstan jerinde mekendeıtin qosmekendilerdiń 12 túriniń ishindegi quıryqsyz qosmekendiler otrıadynan 4 túr kezdesedi – jasyl qurbaqa men kádimgi qurbaqalar, kólbaqa jáne súıirtumsyq baqalar. Baýyrymen jorǵalaýshylardyń 2 otrıadynyń 16 túri kezdesedi.
Órtti jyldam sóndirýge ne kedergi boldy?
Abaı oblysy ákiminiń orynbasary Dmıtrıı Garıkovtyń aıtýynsha, 14 ormanshynyń ómirin jalmaǵan orman órti 2 ret túsken naızaǵaıdan tutanǵan. Degenmen, bul - boljam ǵana. Búginde órt faktisi boıynsha qylmystyq is qozǵalǵany belgili. Órtke qatysty tergeý Qylmystyq kodekstiń «abaısyzda eki jáne odan da kóp adamnyń ólimine ákep soqqan órt qaýipsizdigi talaptaryn buzý» baby boıynsha júrgiziledi. Sondyqtan da ottyń neden tutanǵanyn quqyq qorǵaý organdary anyqtaı jatar.
Jalpy, orman órti jer betin sharpyǵan kezde japyraq, buta, shóp-shalam, kók shóp, aǵashtyń jas óskinderi janady. Ot qyzýy 400-900 gradýsqa deıin jetedi. Jalyn 1 metrge deıin kóterilip, órt saǵatyna 0,25-5 shaqyrym jyldamdyqpen taralady. Órt jel baǵytyna, kúshine qaraı saǵatyna 5-25 shaqyrymǵa deıin de órshıdi. Al óńirde aýa temperatýrasynyń 30 gradýsqa deıin ysyp, jeldiń kóterilýi órtti sóndirýge mursha berer emes.
«Semeı ormany» qashan qalpyna keledi ?
«Baitaq» jasyldar partııasynyń qyzmetkeri, tabıǵat janashyry Ǵanı Nazarbektiń pikirinshe, jumys durys jolǵa qoıylǵannyń ózinde ormandy qalpyna keltirýge 30-40 jyl ýaqyt kerek. Biraq ormandaǵy ekologııalyq jaǵdaıdy qalpyna keltirý óte qıynǵa soǵady.
«Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha 2 mlrd túp aǵash otyrǵyzýymyz kerek. Biraq qazirgi tańda ósip turǵan ormanymyzdy saqtap qalý máselesi odan da mańyzdy bolyp tur. Ol úshin bizge «Semeı ormany» sııaqty úlken ormandardyń arasyn bólý jumystaryn júrgizý kerek sekildi. Bir jerde ot tutansa, 5-6 myń gektar jer janyp, kelesi bir ýchaskege ótpeıtindeı aralaryn ashý kerek-aý. Óıtkeni bir jerde órt bolsa, ol toqtamaıdy. Búkil ormandy qazir sharpyp bara jatyr. Ol jerde tek orman aǵashtary ǵana emes, myńdaǵan qus bar. Qazir qustardyń jumyrtqalaıtyn, ıaǵnı balapan basyp shyǵaratyn kezi. Odan keıin omyrtqasyzdar bar. Olardyń bári qyrylyp qaldy. Jalpy, ekojúıe óte úlken shyǵynǵa ushyrap otyr. Ony esepteý óte qıyn», - deıdi ol.
Orman sharýashylyǵy salasynyń ardageri ıÝzan Táńirbergenov te órttiń zalaly men ormandy qaıta qalpyna keltirýge qatysty pikir bildirdi.
«Búginde ormannyń 60 myń gektary órtenip ketti. Eger jyl saıyn 1,5 - 2 myń gektar jerge aǵash otyrǵyzǵannyń ózinde ony qalpyna keltirýge kem degende 30 jyl kerek. Biraq qazir órttiń aýmaǵy odan saıyn artyp jatyr. Orman burynǵy qalpyna kelip, tolyq qalyptasýy úshin 50-60 jyl qajet», - dedi ıÝzan Táńirbergenov
Al ekolog Laýra Málikova orman órtimen kúreste jaýapty sheneýnikterdiń beı-jaılyǵyna qynjylady.
«Semeı ormany men basqa da ormandar – memlekettik qorǵaýyndaǵy erekshe aýmaqtar. Ormandarda aǵashtar otyrǵyzý, kútip-baptaý jáne órtten saqtaý – ormanshylardyń mindeti. Orman salasynda tilsiz jaýdyń aldyn alýǵa múmkindik beretin tehnologııalar bar. Aıta ketý kerek, 30 jyldyń ishinde mundaı tótenshe jaǵdaı bolǵan joq. Demek, bul másele júıede emes, másele – Ekologııa mınıstrliginde otyrǵan kadrlarda. Olar óz salasyn bilmeıdi jáne jaýapkershilik alǵysy kelmeıdi», - dedi Laýra Málikova.