Ortalyq Azııada transshekaralyq ózender máselesi qalaı sheshilip jatyr
Osy oraıda óńirlik yntymaqtastyq sheńberinde máseleni qalaı sheshýge bolatynyn saraptap kórelik.
«Sońǵy turǵyn ekenińdi seziný – aýyr qasiret»
Bekqalı Bekbaýlov – Aral aýdanyndaǵy Uıaly aýylynyń sońǵy turǵyny. Kezinde jal tolqyny jaǵaǵa urǵan teńizde balyq aýlap, uıadaı Uıaly aýylynyń qaýym el bolǵanyn kórdi. Alaıda jyl saıyn teńizge quıatyn Syrdarııa ózeniniń arnasy taryldy, tirshiliktiń kúıi taıdy. Amalsyz Bekqalı da aýyldastarymen birge eldi mekendi tastap shyǵýǵa májbúr bolǵan.
– Uıaly aýyly men Aral qalasynyń arasy 361 shaqyrym. Aýyldy teńiz qorshap jatatyn. 1972 jyldyń kúzinen bastap balyqshy qaıyqtary qaıyrlap, jaǵaǵa kele almaı qaldy. Budan ári bul jerde tirshilik etý qıynǵa soqty, qonys aýdarmasa bolmady. Turǵyndardyń kóbi 10 shaqyrym jerdegi Bektaý qystaǵyna at basyn burǵan-dy. Biz, birneshe shańyraq sońǵy sátke deıin kúder úzbeı aýylda boldyq. Teńiz tolar, el oralar degen oıdyń jeteginde edik. Іstiń ońalmasyn túısigimizben sezgen kúni jylap-eńirep, «IL-6» motorly qaıyǵyna otyrǵanym kóz aldymda. Aýyldyń sońǵy turǵyny ekenińdi seziný – aýyr qasiret, – dedi ol.
Transshekaralyq ózenderdiń máselesin aıtar tusta Aral teńiziniń ahýalyna toqtalmasa bolmaıdy. Sebebi Ortalyq Azııa memleketterine ortaq sý – Syrdarııa ózeniniń ortaıýy teńizdiń búgingi haline ákeldi. Saldary aýyl sharýashylyǵy salasyn turalatyp qana qoımaı, jergilikti halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jańa arnaǵa burǵan bolatyn. Teńizge tirshiligin baılaǵan turǵyndar tentirep, tabysty kásipter kemidi. Teńiz tartylǵaly Uıaly sekildi qanshama aýyl qańyrap qaldy: Jalpaq, Aıjarymtas, Kózjetpes, Uzynqaıyr, Qasqabulan, Toqpan, Baıan, Qosaral, Aýan...
Ortalyq Azııada ortaq kelisim ornaı ma?
Dúnıejúzilik meteorologııalyq uıymynyń málimetinshe, 2050 jylǵa qaraı 5 mlrd adam sý tapshylyǵyn sezinýi múmkin. Ol kezeńde Qazaqstan sýǵa eń muqtaj memleketter qataryna kiredi degen boljam bar. Bul dolbar tegin emes. Búginde Qazaqstandaǵy 65 paıyz sý aýyl sharýashylyǵy salasyna jumsalady, onyń jarymynan astamy tıimsiz paıdalanylyp, qumǵa sińedi. Syrdarııa, Jaıyq, Іle ózenderi taıyzdanyp, kórshi elderdegi ekologııalyq jaǵdaı men sý tutyný kólemi kóbeıdi. Mundaı mazmundaǵy oıdy Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ta aıtqany este.
«Ortalyq Azııadaǵy qýańshylyq pen sý tasqynynan keletin shyǵyn jalpy ishki ónimniń 1,3 paıyzy deńgeıinde dep baǵalanady. Aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń ónimdiligi 30 paıyzǵa deıin kemip, 2050 jylǵa deıin 5 mıllıonǵa jýyq ishki klımattyq mıgranttyń paıda bolýyna ákep soqtyrady. Bizdegi muzdyqtardyń kólemi qazir 30 paıyzǵa qysqardy. Aımaqtaǵy eki úlken ózen Syrdarııa men Ámýdarııadaǵy sý deńgeıi 2050 jylǵa qaraı 15 paıyzǵa túsedi», – dedi Memleket basshysy.
Qazaqstanda uzyndyǵy myń shaqyrymnan asatyn 7 ózen bar. Іshinde Esil ǵana elimizden bastalady. Jaıyq, Tobyl – Reseıden, Ertis, Іle – Qytaıdan Syrdarııa, Shý – Qyrǵyzstannan keledi.
Aıta keterligi, Syrdarııa ózeni Qyrǵyz Alataýynan bastalǵanymen, basym deni Ózbekstannan ótedi. Sondyqtan transshekaralyq ózenderdi tıimdi paıdalanamyz desek, kelisimniń basy qos elden bastalýy kerek-aq. Bul rette alǵashqy ýaǵda da jasaldy. Syrdarııanyń tómengi aǵysyna sý jiberý boıynsha úkimetaralyq kelisimder ótip, birlese baqylaý júzege asqan.
Máselen, jýyrda Qazaqstan men Ózbekstan qos memleket tutynatyn sýdyń naqty kólemin esepteýge múmkindik beretin sý esepteıtin qondyrǵylardy ornatý jóninde kelisimge keldi. Ereksheligi sol, qondyrǵyny árkim óz jerinde emes, kórshi elde ornatady. ıAǵnı, Qazaqstan Ózbekstan aýmaǵynda sý esepteıtin qural ornatsa, ózbek tarapy bizge qoıady. Sondaı-aq taraptar ózara onlaın-rejımde aqparat almasamyz dep kelisti. Qazaqstan Ózbekstannyń aýmaǵynda jınalǵan derekterge, al ózbek jaǵy bizdiń málimetke qol jetkize alady degen sóz.
Osy oraıda Ózbekstan ekologııalyq partııasynyń ókili Komıljon Jýraevpen baılanysyp, transshekaralyq ózenderdi saqtaýǵa baılanysty atqarylǵan jumysty bildik. Onyń aıtýynsha, kórshi el aldymen klımat ózgerisine qatysty jobalarǵa basymdyq berýde. Sol arqyly transshekaralyq ózenderdiń saqtalýyna sebep bolmaq.
– Transshekaralyq ózenderge klımat ózgerisi, shóleıtti aımaqtyń molaıýy eser etetin túsinikti. Osy oraıda Ózbekstan memleketi qolǵa alǵan «ıAshıl Makon» («Jasyl aımaq») jobasy týraly aıtqym keledi. Bastama sheńberinde 5 jyl ishinde 1 mlrd aǵash otyrǵyzý josparlanǵan. Jylyna 200 mln kóshet egý arqyly kógaldy aımaqtyń aýqymyn 30 protsentke jetkizdik. Al bıyl joba boıynsha 588 gektar «jasyl park», 622 gektar «jasyl qoǵamdyq park» qalyptasty. Buhara, Núkis, Hıýa, Úrgenish qalalarynda jalpy aýdany 40 shaqyrym jasyl beldeý jasaldy, – dedi K.Jýraev.
Jalpy Ózbekstan tarapy ortaq sý – Syrdarııany qutqarý ıdeıasyn kógaldandyrýdan izdeıtini shyndyq. Buǵan deıin Qazaqstanmen birlese Aral teńiziniń qurǵaǵan tabanyna sekseýil egýdi bastaǵanyn bilemiz. Bıyl kúzde ózbekstandyqtar Moınaq aýdanyna qarasty Aral mańyndaǵy ýchaskede 28 myń gektar jerdi kógaldandyrǵany bar.
Dese de sarapshylar sýdy aýyl sharýashylyǵyna esepsiz paıdalaný negizgi másele bolýy kerek degen ustanymda. Maqta ósirýge kóp kólemde sý paıdalanǵan ala shapandy aǵaıyn ózenniń tómengi aǵysyn qurǵatyp otyr. Qazir 1,1 mln gekter jerge atalǵan daqyldy egip, saldarynan Túrkistan oblysyndaǵy sharýalar men dıhandar zardap shegip keledi.
Qyzylorda oblysyndaǵy kúrishke ketetin sýdyń ysyraby da barshylyq. Syrdarııa ózeniniń sýyn «syǵyraıtýǵa» ákelgen sebeptiń biri de osydan shyǵady. «Baıtaq» jasyldar partııasynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaevtyń pikirinshe, syn sátte ırrıgatsııa jáne drenaj júıelerin jańǵyrtý, transshekaralyq ózenderdegi sý resýrstaryn esepke alý men monıtorıng jumysy mańyzdy bolmaq.
– Qazir sý únemdeýdiń tásili kóp. Mysaly, Qyzylorda oblysynda kúrish ósiriledi. Kúrish alqaptary tegis bolmaǵandyqtan, qanshama sý shyǵyn. Sondyqtan jappaı lazerlik tegisteý qondyrǵysyn qoldanǵan jón. Bul qant qyzylshasyn egetin sharýalarǵa da qatysty. Syrdarııadaǵy sý kólemi azaıǵan ýaqytta qınalmaıtyn jaǵdaı jasaý kerek, – dedi ol.
Qoǵamda Syrdarııanyń sýy azaısa, qyrǵyzdardy kinálaıtyn ádet bardaı. Degenmen olardyń da óz ýáji bar. Birinshiden, elaralyq kelisim aıasynda belgilengen sýdy Qazaqstan tarapy erte paıdalanyp qoıady. Ekinshiden, ózderinde de sý tapshy. Syrdarııanyń bastaýy Qyrǵyz taýlarynan shyǵady. Burynǵydaı emes, taýdaǵy muzdyq jyl sanap azaıǵan. Oǵan klımattyń ózgerýi, óndiristegi zııandy bólinister áser etýde.
Taqyrypqa qatysty Qyrǵyzstan Jasyldar partııasynyń tóraǵasy Erkin Bólekbaevtyń pikiri kóńil aýdarýǵa turarlyq. Sala mamanynyń oıynsha, keler jyly Qyrǵyzstandaǵy muzdyqtardyń aýmaǵy 30-40 paıyzǵa deıin azaıýy yqtımal. 50 jylda mundaǵy muzdyq kólemi 6 683 sharshy shaqyrymǵa deıin kemigen.
– Búginde muzdyqtarda 750 mlrd tekshe metr taza tuşy sý bar. Taýdan jyl saıyn 50 tekshe shaqyrym sý aǵady. Sonyń tek 20 paıyzyn ǵana Qyrǵyzstan paıdalanady, qalǵan bóligi kórshi elderge ketedi. Mysaly, Qazaqstannyń transshekaralyq sý resýrstaryna táýeldiligi – 42%, Ózbekstanda – 77% shamasynda. Qazirdiń ózinde 604 myńǵa jýyq qyrǵyzstandyq sý tapshylyǵyn sezinip otyr. Ótken jyly Bishkek mańyndaǵy Selektsııa, Orok, Ak-Ordo, Archa-Beshık, Yntymak jáne Ala-Too turǵyndary aýyzsý men aıaqsýǵa muqtaj boldy, – dep túsindirdi Erkin Bólekbaev.
Qyrǵyz tarapynyń aıtýynsha, muzdyqtar azaıýyn aýyzdyqtaý úshin birneshe tásil jetkilikti. Olar – ekonomıka sektorynda tómen kómirtekti tehnologııalardy qoldaný, kómirtek pen metan shyǵaryndysyn azaıtý. Osy baǵytta Ortalyq Azııa elderi ulttyq deńgeıde aıqyndaý úlesi (UDAÚ) jobasyn qolǵa alǵanyn bilemiz. Qyrǵyzstan jobany júzege asyrý úshin 11 mlrd dollar qarjy quıyp otyr.
Eske salsaq, 1998 jyly úsh el – Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Ózbekstan Syrdarııa ózenin paıdalaný týraly sheshim qabyldaǵan. Keıinirek qujatqa Tájikstan qosyldy. Áıtkenmen kelisim transshekaralyq ózender máselesin sheshýge kómek bolmaı tur. Biri jaǵdaıdyń qubylýyn taraptardyń teńdigi saqtalmaýynan izdese, endi biri sý aqysyn óteýdegi kemshilikke súıeıdi.
– Bul taqyrypta emotsııa emes, ratsıonaldy oılaý ǵana jemis beredi. Geosaıasatta ár memleket óz halqynyń múddesin kúıtteıdi. Bizge sý berse, biz ol elderge ne bere alamyz? Mine, osy baǵytta qozǵalý kerek. Múmkin, sýdyń aqysyn shıkizatpen óteý, sol eldiń azamattaryna jumys ornyn usyný sekildi sheshim kerek shyǵar. Máselen, atom elektr stantsııasyn salamyz dep uıǵardyq. Eger joba júzege assa, kórshi elderge sýdyń ótemine elektr qýatyn berýge de múmkindik týady, – dedi Azamathan Ámirtaev.
Qytaı men Reseıden ne kútemiz?
Qazir Qazaqstan men Qytaıǵa ortaq 25 ózen belgili. 2001 jyly transshekaralyq ózenderdi paıdalaný týraly kelisim jasalǵan bolatyn. Biraq soǵan qaramastan iri ózen – Ertis pen Іle máselesi áli tolyq sheshilmeı keledi. Ózi az sýdy alańmen paıdalanyp otyrǵan kezde shyǵystaǵy kórshimiz Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesindegi halyq sanyn kóbeıtip, sý qoımasyn salýdy údetti. Tipti 2050 jyly atalǵan aımaqta sýarmaly jer kólemi 600 myń gektarǵa jetýi múmkin. Olaı bolsa, Іle sýynyń Qazaqstandaǵy úlesi 40 paıyzǵa tómendeıdi deı berińiz.
Osy oraıda elimiz Qytaı tarapymen kelisimge kelýge tyrysýda. Qazir Transshekaralyq ózenderdi bólý jónindegi úkimetaralyq kelisim jobasy ázirlenip jatyr, qashan tolyq sheshim qabyldanatyny belgisiz. Jobadaǵy eldik múdde – Іle arqyly Balqash kólindegi sý deńgeıin saqtaý. Sebebi Balqashtaǵy sýdyń 70 paıyzǵa jýyǵy Іleden keledi. Eger ózen sýy Qytaıdan qysylmaı shyqsa, bizde de tapshylyq bolmaıdy degen sóz. Mysaly, bıyl Qytaımen shekaradaǵy «Dobyn» ólsheý stantsııasynda ortasha sý shyǵyny sekýndyna 384 tekshe metrge jetti (ótken jyldan 17 paıyz kóp). Іs raıy osylaı jalǵassa, Qazaqstannyń utary anyq. Sondyqtan úkimet músheleri ár sapar saıyn Qytaı tarapymen Kelisimdi pysyqtap álek.
Reseımen de ortaq sýda másele joq emes. Qos tarapqa tıesili Jaıyq, Ertis, Esil, Tobyl, Elek, Qıǵash, Qaraózen men Saryózen sekildi transshekaralyq sý resýrstarynyń jaǵdaıy nashar. Kórshiler 2010 jylǵy «Transshekaralyq sý obektilerin birlesip paıdalaný jáne qorǵaý týraly» kelisimge keldi. Birlesken komıssııa men 6 jumys toby jasaqtalǵan edi. Aıtarlyqtaı nátıje munda da joq.
Sol sebepti Reseı-Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ózenderdi zertteý men baqylaýdyń jańa kezeńin bastaý mańyzdy bolyp otyr. Quzyrly organ – Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligine taqyrypqa qatysty saýal joldaý barysynda ekijaqty kelisimder jalǵasyp jatqanyn baıqadyq.
«Jaıyq ózeni boıynsha sý kelý ıAnvartsevo gıdrologııalyq beketimen baqylanady. Bıyl qańtardan bastap sý kólemi 19,3 km3 qurady. Jaıyq ózeniniń ortasha kópjyldyq aǵyny 9,46 tekshe shaqyrymdy quraıtyn. Biraq, bıylǵy jyly sý kólemi ortasha jyldyq normadan asyp tústi. Ózen aǵyny Reseıdegi Irıkla sý qoımasynan jiberilgen sý kólemine baılanysty qalyptasady.
Munyń bári – transshekaralyq ózender máseleleri boıynsha kezdesýlerdiń nátıjesi. Atap aıtqanda, Jaıyq ózeni boıyndaǵy sý sharýashylyǵy jaǵdaıyn jaqsartý úshin jazǵy jáne kúzgi kezeńde Irıkla sý qoımasynan qosymsha sý jiberý máseleleri sheshilýde. Sondaı-aq, Jaıyq ózeni basseıninde zertteý júrgizý boıynsha Biryńǵaı jol kartasy iske asty. Biryńǵaı Jol kartasy sheńberinde jaıylymdy sýǵa toltyrý, ýyldyryq shashatyn jerge sý aǵynyn ótkizýge múmkindik aldyq», – delingen resmı jaýapta.
Bul rette elaralyq kelisim jańa jol ashatyn sekildi. Jyl basynan beri Qytaı, Reseı jáne Ortalyq Azııa memleketterimen transshekaralyq ózender boıynsha 28 otyrys ótken. Nátıjesinde, Ózbekstannan 4 mlrd tekshe metrden astam, Tájikstannan 488,6 mln tekshe metr, Qyrǵyzstannan Shý ózeni arqyly 180 mln tekshe metr jáne Talas ózenimen 380 mln tekshe metr sý keldi. Aral teńizine 2000 mlrd tekshe metrden astam sý jetken.
Qadam: mınıstrlik, konventsııa, kodeks
Qazaqstanda Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń qurylǵanyna jyldan asty. Bul qurylym sý sharýashylyǵy salasyna túbegeıli ózgeris ákeldi desek artyq emes. Reformalar da baıqaldy: Sý kodeksiniń jobasyn ázirleý, sý resýrstaryn basqarý júıesin damytý tujyrymdamasy, keshendi jospar men jol kartasy ázirlengenin kórdik.
Jańa sý kodeksine sáıkes, 2030 jylǵa deıin 2,6 tekshe shaqyrym sý jınaýǵa qaýqarly 42 sý qoımasy, 1,9 tekshe shaqyrym sý saqtaıtyn 30 sý qoımasy salynbaq. 14 myń shaqyrymnan astam sýarý kanalyn rekonstrýktsııalaý arqyly tasymaldaý kezindegi sý shyǵynyn 25% azaıtý kózdelgen.
«Elde sý sharýashylyǵy nysandaryn damytý boıynsha 411 joba iske asyryla bastady. Atap aıtqanda, 575,9 myń gektar sýarmaly jerdi qalpyna keltirý, jalpy uzyndyǵy 2,5 myń shaqyrym bolatyn 203 kanaldy salý jáne rekonstrýktsııalaý jumystary júrip jatyr. Osynyń nátıjesinde 1 mln 48 myń turǵyny bar 437 aýyldyq eldi mekende sýmen qamtamasyz etý sapasy jaqsarady.
Budan bólek, Almaty, Jambyl, Qyzylorda jáne Túrkistan oblystarynda 3500 shaqyrym sýarý jelilerin tsıfrlandyrý boıynsha jumys júrgizip jatyr. Aqmola oblysynda Nura toptyq sý qubyryn rekonstrýktsııalaý jumysynyń 36,6 shaqyrymy aıaqtaldy, – dedi Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstri Nurjan Nurjigitov.
Sonymen qatar mınıstrlik sý únemdeý júıelerin ornatý shyǵynyn sýbsıdııalaýdy qolǵa alǵan. Bıyl sýbsıdııa mólsheri 50%-dan 80%-ǵa deıin ulǵaıtyldy. Ár óńirge sý únemdeý júıesi ornatylǵan egis alqabyn kóbeıtý úshin kezeńdik jospar ázirlenipti. Osylaısha, mınıstrlik 2030 jyldyń sońyna qaraı jylyna 2,2 mlrd tekshe metrge deıin sý únemdeımiz dep otyr.
Aıta keterligi, Qazaqstan 2024 jyly Halyqaralyq sý aǵyndaryn keme qatynasynan bólek paıdalaný quqyǵy týraly BUU Konventsııasyna qosyldy. Bul BAQ-ta eleýsiz aıtylǵanymen, transshekaralyq sý resýrsyn ádil bólýde mańyzy mol. Qazir 37 memleket Konventsııaǵa qatysyp otyr. Árbiri óz aýmaǵynda halyqaralyq sý aǵynyn paıdalaný kezinde ózge elge zııan keltirmeý mindetin alady. Sýǵa qatysty derekti bólisip, keńes almasyp, kelissóz júrgizýge de negiz tabyldy.
«Konventsııada gıdrotehnıkalyq qurylystar salý is-qımyly boıynsha naqty sharalar aıqyndalǵan. Atap aıtqanda, múddeli taraptardyń kelisiminsiz júzege asyrýǵa sanktsııa bermeıdi dep jazylǵan. Osy turǵyda, kórshi memlekettermen yntymaqtastyq sheńberinde sý sharýashylyǵy is-sharasyn kelisip atqarý qamtamasyz etiletin bolady.
Budan bólek, mınıstrlik transshekaralyq ózenderdiń sýyn birlesip paıdalaný máselesin memleketaralyq sý sharýashylyǵy komıssııasy arqyly da sheshetin bolady», – dedi QR Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa birinshi vıtse-mınıstri Bolat Beknııaz.
Qazaqstanda sýarmaly jerdiń aýqymy – 1,6 mln gektar. Kóbi Túrkistan, Qyzylorda, Jambyl, Almaty, Jetisý oblystaryna tıesili. Atalǵan aımaqtaǵy aýyl sharýashylyǵy transshekaralyq ózenderge baılanǵanyn eskersek, máselege baıyppen qarap, júıeli jospar keregi seziledi.
P.S. 2008 jyly Uıalynyń sońǵy turǵyny Bekqalı Bekbaýlov aýylyna mármárdan eskertkish ornatty. Shaǵyl qum qursaýyndaǵy qonysty esinen shyǵarmaı, áli de bolsa týǵan jerdiń qaıta túlep, qonys kóbeıetinine senimi zor. Bul armanyna óz qoly jetpese de, asyl muratty urpaǵynyń kórgenin qalaıdy.