Ordanyń tarıhı oryndaryn aralap kórseń, elimizdiń ótken kúninen kóp maǵlumat alasyń-Májilis depýtaty S. Toqpaqbaev
Reseı ımperatory Pavel I Bókeı sultannyń ótinishin qabyl alyp, 1801 jyldyń 11 naýryzynda Jarlyq shyǵaryp, Bókeıge ruqsat beredi. Sol jyldyń kúzinde Bókeı sultan ózine qarasty 5 myń tútin aýylymen Jaıyqtyń ishki betine kóship, qonystanady. Tarıhta Іshki Qazaq nemese Bókeı ordasy atalǵan ólkeniń irgesi osylaı qalanǵan.
Orda qalasy Bókeıuly Jáńgir han tusynda kórkeıip, óner men mádenıet, bilim jáne saýda ortalyǵyna aınalady. Jáńgir Ordada 1841 jyly 6 jeltoqsanda qazaq dalasyndaǵy eń túńǵysh qazaqsha-oryssha bilim beretin mektep ashady. Osy óńirden shyqqan ǵulama ǵalymdar osy mektepten bilim alǵan.
Májilis depýtaty Sát Toqpaqbaevqa jolyqqanymyzda Oral qalasynda, odan ári Orda aýlynda bolǵanyn aıtyp berdi.
- Sát Besimbaıuly, Siz shetelderge issaparǵa shyǵyp júrsiz. Elimizdiń ár óńirinde bolyp, tarıhymen, tabıǵatymen jaqynyraq tanystyńyz. 1991 jyldary Batys Qazaqstan oblysyna arnaıy saparmen barǵan ekensiz. Osy týraly aıtyp berseńiz?
- Men ol kezde Ulttyq Qaýipsizdik komıteti tóraǵasynyń birinshi orynbasary edim. Keńes Odaǵy tarap, árkim ár jaqqa tartyp jatqan kez. Odaq quramynda bolyp kelgen respýblıkalardyń táýelsizdik alý máselesi kún tártibinde turǵan ýaqyt. Sol tusta Aq Jaıyq óńirine arnaıy issaparmen baryp edim. Oral qalasyndaǵy jumystarymyz oń sheshimin tapqan soń, oblystyń jaǵdaıymen jaqynyraq tanysaıyn dep, aýdandaryn aralap kórýdi jón dep taptym. Áserese, tarıhı oryndaryn kórgim keldi.
- Qaı aýdanǵa bardyńyz?
- Oblys ortalyǵynan 500 shaqyrym jerde jatqan Orda aýdanynyń Orda aýylyna jol tarttym. Bul Bókeı hannyń 1801 jyly Patshaǵa aıtyp júrip, jarlyǵyn shyǵartyp, bos jatqan jerdi surap alǵan mekeni eken. Keıin Bókeıdiń uly Jáńgir han qala salyp, Ordany, sol óńirdi órkendetken eken. Buryn Jáńgir hannyń esimin bilýshi edim. Ordaǵa baryp, hannyń atqarǵan qyzmetin kózben kórip, men Jáńgirge óte razy boldym. Ol qazaq halqynyń naǵyz patrıoty, eldiń erteńgi kúnin oılaǵan atamyz eken. Úlken memleket qaıratkeri bolǵan adam. 4-5 tildi meńgergen. Halyqty otyryqshylyqqa úıretip, mektep ashyp, balalardyń bilim alýyna jaǵdaı jasaǵan. Jyl saıyn úzdik bitirgen túlekterdi óz qarajatymen Orynbordyń, Qazannyń, Sankt-Peterbordyń joǵarǵy oqý oryndaryna jiberip otyrǵan. Patshamen jaqsy qarym-qatynas ornata bilgen. Áıeli Fatıma da oqyǵan, birneshe til bilgen adam bolypty. Degenmen HІH ǵasyrdyń ortasynda Reseı qazaq handyqtaryn joıǵany tarıhtan belgili. Jáńgir de qazaqtyń sońǵy handarynyń biri.
Orda ormanynyń ózi qandaı tamasha! Sýy tuşy, jeri taza qum topyraqty óńirge qaraǵaıdyń da ósetinin bilgen Jáńgir han orman ósirýdi qolǵa alǵan eken. Bul qalany qum basyp ketpeýi úshin de jasalǵan ıgi shara ekeni belgili. Keıin orman ósirýdi urpaqtar jalǵastyrǵan. 1890 jyly Orda orman sharýashylyǵy qurylypty. Osy mekeme ormannyń kólemin jyl saıyn arttyryp keledi.
Bir ǵajaby, Ordaǵa jetkenshe taqyr dala, shóbi kúıip ketken qyrlyq bolyp keledi. 5-10 shaqyrymdaı qalǵanda aldyńnan kókpeńbek ormannyń baýraıynda turǵan aq shańqan úıleri bar aýyl kórinedi.
Ordada bolyp, aýasymen tynystap júrip: «Jáńgir hannyń arýaǵy rıza bolsyn. Halqymyzdyń, elimizdiń órkenıet jolyna túsýine sińirgen eńbegin búgingi urpaq umytpaıdy. Esimin qurmet tutady» degen oıǵa keldim.
Ordanyń tarıhı oryndaryn aralap kórseń, ólke taný murajaıyna barsań, elimizdiń ótken kúninen kóp maǵlumat alasyń. Bul óńirden shyqqan áıgili adamdar da óte kóp. Sonyń barlyǵy Jáńgir ashqan mekteptiń túlekteri. Aqyndar men kúıshiler, batyrlar týyp-ósken meken. Ordada bizdiń Shoqan sekildi Muhamed-Salyq Babajanovtaı etnograf, aǵartýshy ǵalym dúnıege kelgen. Qazaqtan shyqqan tuńǵysh generaldar da osy Ordada týǵan. Ǵubaıdolla Bókeev, Shákir Jeksenbaev, Bısen Jánekeshov syndy áskerı qaıratkerler bolǵan. Saıası qaıratker Alma Orazbaeva, Keńes Odaǵynyń Batyry, shyǵystyń juldyzy Mánshúk Mámetova da Ordada týǵan.
Alaıda, Orda óńiriniń bastan keship otyrǵan qıyndyqtary da bar eken. 1947 jyly Kapýstın ıAr synaq aımaǵy ashylǵan. Ol áli kúnge deıin jumys istep tur. Bul synaq kesheni kórshi Reseı jerinde bolǵanmen, synaq jasaıtyn alańy Batys Qazaqstannyń Orda jáne Atyraýdyń Qurmanǵazy aýdandarynyń terrıtorııasy bolyp otyr. Oǵan oraı 1952 jyly turǵyndardy jappaı kóshirgen. Eldi azdyryp, jerdi tozdyrǵan polıgon júrgizgen atomdyq synaqtar halyqtyń densaýlyǵyn da tómendetip jibergen. Osy jaǵynan turǵyndardy qoldaý máselesi Úkimet tarapynan sheshilgeni jón dep oılaımyn. Sonymen qatar jol qatynasy óte qıyn. Keńes odaǵy taraǵan soń, temir jolmen júrý múmkin bolmaı qalypty. Avtokólik jolyn salý jóninde keshendi baǵdarlama iske assa, tarıhı kıeli mekende otyrǵan halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy jaqsara túser edi.
1841 jyly ózi ashqan bilim uıasy Jáńgir mektebi dep atalyp kelgen eken. Alaıda Keńes ókimeti ony alyp tastap, bilim ordasyna Maksım Gorkııdiń esimin beripti. Men barǵan soń da, Ordada kóp ózgerister bolypty. Elimiz táýilsizdigin alǵannan keıin jergilikti turǵyndardyń ótinishteri eskerilip, 1999 jyly mektep qaıtadan Jáńgir han esimimen atalǵan eken. Orda aýylynyń soltústiginde ózi jerlengen jerge appaq kesene ornatylǵanyn estip-bildik. Oral qalasyndaǵy Aýyl sharýashylyǵy ınstıtýty da qazir Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agroýnıversıteti dep atalady.
Meniń aıtaıyn degenim, biz el qorǵaǵan batyrlarymyzdy da, árbir óńirimizdi órkendetýge, halyqtyń birligin saqtaýǵa jaǵdaı jasap, ólsheýsiz eńbek sińirgen aqyldy handarymyzdy qurmet tutýymyz kerek. Sonda tarıhymyz da túgendeledi. Ózge jurt ta halqymyzdyń ótkenine úńilip, búgini men keleshegin moıyndaıtyn bolady.
- Raqmet áńgimeńizge.