Orbulaqtaǵy orasan zor erlikke - 375 jyl
Aıta keterligi, qazirgi kúni osynaý ataqty shaıqas bolǵan Almaty oblysy Panfılov aýdanynyń aýmaǵyndaǵy «Bel» jaılaýynyń tórinde alyp eskertkish ornatylǵan. Onda: «Bul jerde 1643 jyly Salqam Jáńgir bastaǵan qazaqtyń 600 jaýyngeri or qazý tásilimen qalmaqtyń 50 myń qolyn toqtatyp, onyń 10 myńyn joıyp jibergen. Osy kezde bularǵa Samarqannan Alshyn Jalańtós bahadúr 20 myń qolmen kómekke jetip úlgeredi. Uly jeńiske Shapyrashty Qarasaı, Arǵyn Aǵyntaı, Tórtqara Jıembet, Qańly Sarbuqa, Naıman Kókserek, qyrǵyz Kóten men Tabaı, Dýlat Jaqsyǵul, Arǵyn Qompaı, Sýan Eltindi batyr, taǵy basqa has batyrlar úles qosty.
Batyr babalardyń arýaǵyna bas ıemiz!
Qazaqtyń eskertkishter qorǵaý qoǵamy», - delingen.
Bıik taýdyń basynda ornatylǵan osynaý granıt tastaǵy bul jazýdyń ózi-aq sol oqıǵany jáne osy shaıqas ótken ólkeniń tarıhı qadir-qasıetin óte jaqsy áıgilep turǵanyna esh shúbá joq. Áıtse de, keń baıtaq jerimizdiń ár tarabynan jınalsa da aýyzbirlik tanytyp, ózderinen áldeneshe ese kóp jaýǵa qarsy kózsiz erlik kórsetken batyr babalarymyz haqynda qansha aıtsaq ta kóptik etpesi de anyq.
Negizi, osynaý taǵylymdy tarıhı soǵys týraly naqty derek tuńǵysh ret áıgili zertteýshiler G. Ilın men K.Kýcheevtiń eńbekterinen anyqtalǵan. Bul jazbada: «Biz barǵanda qońtaıshy ulysynda bolmaı shyqty. Óziniń kúıeý balasy Kýchıýrtaıdy, Abylaıdy (Ertis boıyndaǵy Abylaıkentti saldyrǵan qalmaq qońtaıshysy - Q.I), kenje inisi Chokýr-taıshyny, Koıý- sultandy, Altynhannyń balalaryn jáne basqa usaq taıshylardy ertip, barlyǵy 50 myń qolmen Jáńgir hannyń qazaq ordasy, Jalańtós jáne Alataý qyrǵyzdarymen soǵysýǵa ketken eken... al Jáńgir olarǵa qarsy 600 adammen shyǵypty. Bir taýda or qazyp (oryssha teksinde «shansy» dep jazylǵan - Q.I.), oǵan 300 adam ornalastyryp, qolynyń qalǵan jartysyn taýǵa jasyryp Qońtaıshy sherigin kútipti. Sol jerde alapat soǵys bolyp, Jáńgir han áskeri qońtaıshynyń 10 myń adamyn jer jastandyryp, úlken jeńiske ıe bolady. Áskeriniń qalǵanyn (olar áli 40 myńdaı) shegindirip áketip, kegin jibermeý úshin ekinshi ret tıiskende, Jáńgir bastaǵan qazaq ordasynyń kúshine Samarqant begi Jalańtós bahadúr 20 myń áskerimen kómekke kelip úlgerip, Batyr qońtaıshy armanyna jete elmaı, taǵy da jeńilis tabady» - dep anyq jazylǵan. Al bul jazbany Reseıdiń Tobyl qalasyndaǵy arhıvinen tapqan maıdanger jazýshy Qalmuqan Isabaı eken. Sondaı-aq, bul jóninde tarıhshylar I. Zlatkın men Velıamınov-Zernov, ǵalym M.Tynyshbaev, S. Seıfýllın men A. Chýloshnıkov te óz jazbalarynda atap kórsetken.
Degenmen, osynaý uly oqıǵanyń qazaq jerinde, onyń ózinde de ońtústik-shyǵystaǵy jazıraly Jarkent óńirinde bolǵanyn qaltqysyz anyqtap, qalyń kópshilikke dáleldep berý ońaıǵa túspegeni kókirek kózi oıaý kez kelgen janǵa túsinikti bolsa kerek. Áıtse de, soǵan qaramastan bul qaharmandyq qareket haqynda halqymyzdyń qaıratker ári qalamger uly, qajyrly da tabandy jazýshy jerlesimiz, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Beksultan Nurjekeuly sonaý ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldary-aq óziniń «Jaılaýdaǵy jıyrma kún» atty povesinde tuńǵysh ret kórkem shyǵarmanyń kórinisi retinde oqyrman qaýymǵa pash etken bolatyn. Keıinnen onyń aqıqattylyǵyn alys-jaqyn shetelderdegi arhıvterdi kóz maıyn taýysa aqtaryp, joǵaryda atalǵan tarıhshylardyń zertteýlerine súıene otyryp, naqty ǵylymı derektermen dáleldep shyqqan.
1984 jyly Almaty qalasyndaǵy «Jalyn» baspasynan shyqqan «Ózender órnektegen ólke» atty derekti kitabynda: «... Osy 1643 jylǵy qazaq-qalmaq soǵysy ótken jaılaý qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov aýdanyna qaraıdy. Jergilikti jurt ol arany áli kúnge deıin «Ordyń bulaǵy» dep ataıdy, jaz aılarynda «Gvardııa», «Oktıabr» sovhozdarynyń malshylary jaılaıdy. Eń jaqyn eldi meken - Lenın atyndaǵy sovhozdyń ortalyǵy - Jýanaǵash selosy, «Ordyń bulaǵymen» eki arasy shamamen 40-50 shaqyrym. «Jalaýly», «Qyzylqııa» degen jotalardan ótken soń, jol «Ordyń bulaǵy» jotasyn jelkesine taman jerden kesip ótedi. Ordyń ózi qazirgi kezde súrleý jol qusap qana jińishke beldeý bolyp jatyr. Basy Itshoqy taýynyń túıetaıly eteginen bastalyp, sol jaq qarsydaǵy Qoıandy taýyna qaraı qulaı qazylǵan. Or ótetin jotanyń ústi aryq attyń qyr jotasyndaı qyldyryqtaı. Qarsy betten ıaǵnı, shyǵystan kelgen jaý atpen shaýyp kele jatqan boıda ekpinimen tike qyr ústine kóterile almaıdy, kerlep qana shyǵa alady, óıtkeni jotanyń etegi qulama saı. Al endi «Ordyń bulaǵy» atalǵan jotanyń shyǵys jaq aldy jazyqtaý, kele jatqan jaý tyǵyla qoıatyn qaltarys joq. Batys jaq etegi nemese orda jatqan jaýyngerlerdiń tý syrty da tik qulama, odan ary jazyq keń saı, úsh júz at túgil, jarty myń atty qańtaryp qoısań da syıyp ketedi jáne tóbeden kelip qaramasa, qarsy jaqtan kele jatqandarǵa kórinbeıdi. Sirá, qazaq jaýyngerleri attaryn sol araǵa qańtarǵan bolýy kerek. Qazylǵan or jota ústimen quldılaı-quldılaı kelip sol jaq qanatta Itshoqyǵa parallel jatqan Qoıandy taýynyń tap túbinde arqyrap aǵyp jatqan Terisaqqannyń sýyna tumsyq tirep baryp toqtaıdy. Ordy bul jaqtan aınalyp ótýge bolmaıdy: birinshiden, or qazylǵan jaǵy sý jaǵasyna jete bere ári jartasty, ári tik qulama bolyp ketedi; ekinshiden, sol jaq qanattaǵy taýdyń tik betkeıiniń bıiktigi 100-200 metr shamasynda. Ol tikten atty kisi turmaq, jaıaý adam da júre almaıdy. Qysqasy, qazaq áskerleri ordy óte qolaıly jerden qazǵan...» (86-87 better) dep jazǵan edi ol.
Beksultan Nurjekeuly jáne sol sekildi birqatar izdenimpaz qalamgerlerdiń arqasynda respýblıka úkimetiniń arnaıy qaýlysymen dál sol sol shaıqas ótken orynda 1993 jyly Orbulaqtaǵy Uly Jeńistiń 350 jyldyq mereıtoıy boldy. Beljaılaýdyń tórinde bes júzden astam aqshańqan kıiz úı tigilip, búkil Alty Alashtyń azamattary qatysqan ulan-asyr mereke ótti. Atalmysh toıdyń qundylyǵy sonda: birinshiden, munda búgingi urpaqtary ózderiniń keleshegi úshin qasyqtaı qany qalǵansha shaıqasyp, janyn qurban etken has batyr babalarymyzdyń rýhyna taǵzym etti. Ekinshiden, endi ǵana egemendik alǵan ultymyzǵa bul shara zor rýh, tyń serpin berdi. Sol kezdegi Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-Mınıstri Sergeı Tereşenkonyń ózi arnaıy kelip, jaılaýda ótken saltanatty jınalysta qazaqsha sóz sóıledi. Bul mereıtoıdyń qanshalyqty joǵary dárejede mańyzy bar ekenin kórsetse kerek. Al sol kezde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń keńesshisi qyzmetin atqaryp júrgen Ábish Kekilbaıdyń asqan sheshendikpen tolqı sóılep, aqtaryla aıtqan oı-pikiri kúlli kópshilikti tipten tebirentti. Osy arada aıryqsha atap kórsetken jón: buqara arasynda týyndap, qalyń jurtshylyqtyń kókeıinde qalyptasqan qoǵamdyq pikirdi memlekettik deńgeıge jetkizip, mereıtoılyq sharalardyń óz dárejesinde ótýine Premer-Mınıstrdiń sol kezdegi orynbasary Qýanysh Sultanov zor eńbek sińirdi. Mereıtoı kezinde elimizdiń eń bir tańdaýly ul-qyzdarynyń tabany tıdi bul topyraqqa. Olardyń arasynda kórnekti kompozıtor, sol kezdegi Mádenıet mınıstri Erkeǵalı Rahmadıev, aty ańyzǵa aınalǵan aqyn apamyz Farıza Ońǵarsynova, jankeshti maıdanger jazýshy Qalmuqan Isabaı, taǵy basqa da tanymal tulǵalar boldy.
Aıryqsha atap óter taǵy bir másele, ata-babamyz asqan erlik kórsetken bul jerde Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteri sardarlary men sarbazdary erekshe belsendilik tanytty. Sol kezdegi Qorǵanys mınıstri, Keńes Odaǵynyń Batyry, Halyq Qaharmany Saǵadat Nurmaǵanbetovtyń tikeleı ózi basqarǵan áskerıler mereıtoıdyń saltanatyn jaýyngerlik atrıbýttarmen tipten arttyra tústi. Yqylym zamannan beri múlgigen taý arasyn beıbit ómirde atylǵan qyzyldy-jasyldy salıýtter dúr silkindirdi. Burynǵy batyrlarsha kıingen azamattarmen qatar qazirgi zamanǵy sarbazdar bir sapta turyp, urpaq sabaqtastyǵyn barynsha ásem beıneledi.
Taǵy da bir aıta keterlik oqıǵa, ata-babamyz asqan erlik kórsetken osynaý qasıetti orynda 2009 jyly aıryqsha kezdesý ótti. Erterekte el shetine jaý tıgende sonaý Samarqannan 20 myń qolmen asyǵa kómekke jetken Alshyn Jalańtós bahadúrdiń búgingi urpaqtary sol batyr babalarynyń izimen Uly Jeńiske jetken jerine arnaıy keldi. Olardyń arasynda «Jalańtós bahadúr» qorynyń prezıdenti, odaqtyq dárejedegi derbes zeınetker, buryn Qyzylorda oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolǵan Ydyrys Qalıev, oblys ákiminiń keńesshisi Erjan Ýaıys, Qarmaqshy, Syrdarııa aýdandarynyń ákimderi jáne taǵy basqalar boldy.
Jalpy, «Orbulaq jeńisi» barsha buqarany, onyń ishinde ásirese, jastardy Otansúıgishtikke tárbıeleýge, olarǵa patrıottyq tárbıe berýge ońdy áser etip keledi. Osy taqyrypta aýdannyń mekemeleri men mektepterinde túrli keshter, baıqaýlar, tárbıe saǵattary turaqty ótkizilip turady.
Osylaısha el arasynda orasan zor taǵylymdyq, tárbıelik mán-mańyzǵa ıe bolyp kele jatqan «Orbulaq» shaıqasyndaǵy Uly Jeńiske arnalǵan merekelik sharalar Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasy aıasynda atqarylatyn ister sheńberinde ótýde.
Bıyl «Orbulaqtaǵy» Uly Jeńiske 375 jyl bolsa, osynaý qasıetti ataýdy ıelenip, onyń naǵyz jalyndy nasıhatshysy bolyp kele jatqan aımaqtyq qoǵamdyq-tanymdyq, ádebı «Orbulaq» gazetiniń shyǵa bastaǵanyna 5 jyl toldy. Osynaý qos mereıtoı qurmetine mamyrajaı mamyr aıynyń basynda uıymdastyrylǵan «Orbulaq júregimde» atty oblystyq baıqaýǵa 14 aýdan, 2 qaladan 77 oqýshy jáne olardyń 68 muǵalimi qatysyp, «Shyǵarma» «Múshaıra», «Beıneleý» jáne «Sahnalyq qoıylym» nomınatsııalaryn sarapqa saldy.
Bul baıqaýdyń bir mańyzdy ereksheligi, oryn alǵan oqýshylarǵa tapsyrylǵan júldelerdiń barlyǵyna arnaıy at qoıyldy. Aldymen árıne, taý basyndaǵy eskertkish taqtaǵa aty-jóni jazylǵan batyrlardyń esimderi qamtyldy.
Endi minekı, jeltoqsan aıynyń basynda osynaý orasan zor Orbulaqtaǵy Uly Jeńistiń 375 jyldyǵyna oraı qorytyndy sharalar shyraıly Jarkent shaharynda aıryqsha ráýishte atap ótilmek. Qalanyń qaq ortasyna qonys tepken Bólek batyr atyndaǵy saıabaqtyń eń tórindegi «Orbulaq» qaharmandaryna arnalǵan eńseli de sáýletti memorıaldyq keshenniń lentasyn qııý rásimi de dál sol saltanatty sátte bolady dep josparlanǵan.
Qazaq tarıhynda er etigimen sý keship, at aýyzdyǵymen sý ishken nebir alasapyran kezeńder ótken. «Orbulaq shaıqasy» - sol soıqandardyń ishindegi eń iri soǵys. Bul shaıqastaǵy Uly Jeńiske 375 jyl tolýy - tek bizdiń ǵana emes, barsha qazaqtyń maqtanyshy, búkil elimizdiń toıy. Osynaý urystaǵy Jeńistiń óshpes ónegesi - batyr babalarymyzdyń qas dushpanǵa qarsy tize qosa, birlese shaıqasýy.
Eń ereksheligi, týǵan jerdiń tabıǵı jaǵdaıyn tapqyrlyqpen paıdalana bilýi. Basty taǵylymy - aýyzbirliktiń, uıymshyldyqtyń qundylyǵy. Aıryqsha utymdylyǵy - ultymyzǵa osyny uqtyrýy.
Birlik qashan da Jeńiske jetkizedi, berekege bastaıdy. Jan alyp, jan berisken bul urystaǵy babalar erligi - elimizge maqtan, urpaqtarǵa - uran. Eren erlerdiń esimderin este saqtap, qasterlep ósken urpaq olardyń ór rýhynan kúsh alyp, qashan da elin, jerin qorǵaýǵa daıar patrıot bolyp qalyptasady. Sóz sońynda Jarkent óńirindegi zııaly qaýymnyń da tilegin jetkize ketýdi jón sanadyq. Jurt aldaǵy ýaqytta aýdannyń ataýy aýysyp, «Orbulaq» aýdanyna ózgergenin qalaıdy. Bul birazdan beri kóterilip, pisip-jetilgen jarkenttik el-jurttyń tilegi.