Oralda BQO gazetteriniń 100 jyldyǵy toılanýda
Onda oblys ákimi Altaı Kólginovtiń atap ótkenindeı, óńirlik basylymdardyń ǵasyrlyq mereıtoıy Alashorda úkimetiniń 100 jyldyǵymen tuspa-tus kelýi tegin emes. HH ǵasyrdyń basynda Alash arystary barsha qazaqtyń basyn bir ıdeıaǵa toǵystyrý úshin baspasóz isin qolǵa aldy. Olardyń qazaqty ult bolyp uıystyrý jolyndaǵy aıtqan sózderi men atqarǵan isteri sol kezdegi gazet betterinde tasqa qashalǵandaı bolyp saqtaldy. Ótken ǵasyrda halyqqa nasıhat júrgizýge asa mańyzdy eń aldyńǵy tehnologııa osy gazet bolǵany anyq.
1911 jyly «Qazaqstan» gazetiniń alǵashqy nómirinde aqyn, aǵartýshy-oıshyl, Alash qaıratkeri Ǵumar Qarash: «...bizdi bir nıet, bir tilekke jııatuǵyn zat - gazet...» dese, bıyl 106 jyldan keıin Elbasy N. Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasyn «Ushqyn» gazetinen bastaý alatyn elimizdiń bas gazeti «Egemen Qazaqstanǵa» jarııalaýy búginde baspasózdiń qoǵamdaǵy orny nyq ekendigin aıqyndap tur.
Ǵasyrlap otarshyldyq qamytyn kıgen eldiń aldymen tili, dini buzylyp, tarıhy burmalanady. Mine, osyndaı qıyn-qystaý kezeńde Alash arystary qazaqty qaıtsek óz aldyna el qylamyz dep tún uıqysyn tórt bóldi, sol jolda qanyn da, janyn da aıamady. Kıeli Orda jerinde Sháńgereı Bókeev, Ǵumar Qarash, Eleýsin Buırın, Baqytjan Qarataev, Ǵabdolǵazız Musaǵalıevterdiń óz bastaryn qaterge tigip, eldi uly maqsat jolyna uıystyrýdyń bir joly retinde gazet shyǵarýdy jolǵa qoıdy. Patshalyq dáýirdiń qylyshynan qan tamǵan kezinde gazetke «Qazaqstan» dep at qoıýdyń ózi úlken táýekeldi, saıası erik jigerdi qajet etedi. Olar osy sheshimimen Qazaqstan ataýyn alǵash ret qoldanysqa engizdi. Sol arystardyń ańsaǵan armany elimiz táýelsizdik alǵan kezeńde júzege asty. Memleket basshysy Nursultan Ábishuly Nazarbaev júrgizgen saıasattyń nátıjesinde Qazaqstan shırek ǵasyr ishinde búkil álemge tanyldy. Qazirgi tańda elimizdi saıası, ekonomıkalyq jáne rýhanı jańǵyrtý baǵytynda úlken mindetter qoıylyp otyr. Budan baspasóz salasynyń qyzmetkerleri de tys qalmaq emes.
Prezıdentimizdiń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyna sáıkes elimizde kóptegen jumystar atqarylyp jatyr. Osyǵan oraı Batys Qazaqstan óńirinde naqty jobalar qolǵa alynýda. Qazirgi tańda Oralda arnaıy jobalyq keńse qurylyp, bul jumys aýdandarda da óristeýde. Qazaqtyń kıeli jerleri esepke alynyp, «100 jańa esim» jobasyna usynylǵandar nasıhattalýda. Kıeli jerler degende erekshe atap ótetin jaıt, elimiz boıynsha jasalǵan 100 makrosakraldy oryndardyń qataryna osydan bir ǵasyr buryn gazet jaryq kórgen Bókeı Ordasyndaǵy tarıhı-mýzeı kesheni men Oral qalasyndaǵy Jaıyq qalashyǵy qosyldy. Mıkrosakraldy oryndardy anyqtaý boıynsha jumystar jalǵasýda.
«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń negizgi maqsattarynyń biri - ótkenińdi umytpaı, tarıhı sanany qaıta jańǵyrtý. Osy oraıda 2 oblystyq, 12 aýdandyq gazettiń basyn biriktirip otyrǵan «Jaıyq Press» medıaholdıngi óńirdegi kóptegen isterge bastamashy bolyp keledi. Ásirese, Batys Qazaqstandaǵy baspasóz tarıhyn júıeli zertteýdi qolǵa alýy quptarlyq is. Osyndaı jumystar nátıjesinde 1911-1913 jyldary Sháńgereı Bókeev, Ǵumar Qarash, Baqytjan Qarataev, Eleýsin Buırın syndy ult zııalylarynyń qolǵa alýymen áýeli Ordada, keıin Oralda basylǵan «Qazaqstan» gazetiniń barlyq 16 sany tabylyp, jeke kitap bolyp jaryq kórdi. Sonymen qatar buryn oblystyq gazetter tarıhy 1918 jyly 17 qarashada Ordada jaryq kórgen «Habar-Izvestııadan» bastalyp kelse, sońǵy jyldardaǵy izdenister óńirlik basylymdardyń izashary «Uran» gazeti ekeni dáleldendi. Onyń bas redaktory ári uıymdastyrýshysy belgili aǵartýshy, 8 til bilgen Ǵabdolǵazız Musaǵalıev ekeni, «Urannyń» 1917 jylǵy 28 shildeden shyǵa bastaǵany belgili boldy. Bul gazettiń Keńes dáýirinde aty atalmaýynyń sebebi, onyń alashshyl baǵytty ustanǵandyǵynda edi. Ataqty aqyn, jazýshy Sáken Seıfýllın «Tar jol, taıǵaq keshý» romanynda «Uran» gazetiniń alashordashylardyń urany bolǵanyn jazdy. Sondyqtan keńestik ıdeologııa óz maqsat-múddesimen úndespegen basylymnyń tamyryn úzip, tarıhtan alastatty. Alaıda sońǵy kezdegi zertteýlerdiń nátıjesinde «Urannyń» qyryqtan astam nómiri anyqtalyp, sonyń 9 nómiri tabylyp, 2014 jyly jeke kitap bolyp basyldy. Bul baspasóz tarıhyndaǵy tyń jańalyq edi. Sonyń arqasynda oblystyq gazetterdiń tarıhy bir jylǵa odan ári tereńdeı tústi.
Oblystyq gazet 1918-1919 jyldary «Habar-Izvestııa», 1919 jyly «Durystyq joly», 1920 jyly «Sahara tańy», 1920-1930 jyldary «Qyzyl tý», 1931-1957 jyldary «Ekpindi qurylys», 1958-1964 jyldary «Oktıabr týy», al 1964 jyldan «Oral óńiri» degen atpen basylyp keledi.
Qazir qoǵamda qyzý talqylanyp jatqan latyn álipbıine oralý máselesi - shyn máninde ótkenniń oralýy, óshkenniń qaıta janýy, bir sózben aıtqanda, rýhanı jańǵyrý. Al Batys Qazaqstanda oblystyq gazet «Ekpindi qurylys» ataýymen shyqqan 30-40 jyldary latyn álipbıimen taraldy. ıAǵnı, tarıhyn biletin búgingi urpaq úshin latyn álipbıi tańsyq dúnıe emes.
«Jaıyq Press» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi oblystyq gazetterdiń osy bir ǵasyrlyq shejiresin jınaqtap, zertteýdi maqsat etken bolatyn. «Qazaqstan» men «Uran» óz aldyna, «Habar-Izvestııa», «Kırgızskaıa pravda» - «Qazaq durystyǵy», «Durystyq joly», «Ushqyn» gazetteri de jınaqtalyp, kitap bolyp jaryqqa shyqty. Sondaı-aq el táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna oraı 1991 jylǵy 16 jeltoqsannan bastap 2016 jylǵa deıingi, ıaǵnı shırek ǵasyrdy qamtıtyn óńirdiń hronologııalyq shejiresi de jasalyp, eki tilde basylyp shyqty. Sońǵy 5 jyl ishinde oblystaǵy baspasóz tarıhyna baılanysty on kitap jaryq kórgen eken. Bıyl «Qyzyl tý» gazetindegi tańdaýly maqalalar iriktelip, jeke kitap retinde daıyndaldy. Osyǵan qosa gazetterdiń 100 jyldyq tigindileri jınaqtalyp, elektrondy nusqalary jasaldy. Qazirgi kezde arnaıy bólme jasaqtalyp, júz jyldyq tigindi qoıyldy. Bul Elbasy usynǵan «Tsıfrlyq Qazaqstan» jobasymen tolyq úndesedi», dedi Altaı Kólginov.
Qos gazettiń ǵasyrlyq mereıtoıymen QR Aqparat jáne kommýnıkatsııa mınıstrligi Aqparat komıteti tóraǵasynyń orynbasary Rýslan Alıshev quttyqtap, ıgi tilegin bildirdi.
«Jaıyq Press» JShS bas dırektory Jantas Safýllın Elbasy tapsyrmasyna sáıkes baspasóz tarıhyn zertteý baǵytyndaǵy jumystarǵa toqtalyp, «Qazaqstan» men «Urannan» bastap barlyq gazetterdiń sandary men qundy málimetter jınaqtalǵan «1911kz» saıtyn tanystyrdy.
Konferentsııada «Otyrar kitaphanasy» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory, jazýshy, alashtanýshy-ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Tursyn Jurtbaı, aqyn, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy BQO bólimshesiniń tóraıymy Aqushtap Baqtygereeva, Atyraýdan kelgen baspasóz tarıhyn zertteýshi-ǵalym, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Qylyshbaı Súndetuly jáne basqalar qos gazettiń tarıhyna baılanysty óz pikir-paıymdaryn bildirdi.
Aıta keteıik, oblystyq gazetterdiń 100 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty shara búgin túsqaıta BQO qazaq drama teatrynda ótedi.