Oralbaı Ábdikárimov: Tarıhı sananyń tamyry tereńde
- Rýhanı jańǵyrý - adam balasynyń ishki áleminiń jańarýy, sana-seziminiń ózgeristi qabyldaı bilýi. Tarlan tarıhtyń, jasampaz búgini men jarqyn bolashaǵyn úılesimdi úılestiretin ult jadynyń tuǵyrnamasy. Osy tuǵyrnamadan aýytqymaı, urpaqqa meńzegen dara jolymen bıik-bıik shyńdardy baǵyndyrý úshin Uly muraǵa uqypty ıe kerek. Osyǵan ne deısiz Oralbaı aǵa?
- Rýhanı jańǵyrýdyń negizi - halyqtyń, jeke adamnyń tulǵaǵa aınalýy der edim. Ár zamannyń óz mindeti, urpaqqa qoıar ózindik talaby bar. Erteńgi jarqyn bolashaqqa umtylǵan jastar, aǵalar ótken keshegi ómirdiń sátti sabaqtarynan oı túıýleri kerek. Táýelsizdikten bergi ýaqytta jasarý men jańǵyrý bizdiń kóńilimizdi arǵymaqqa mingizdi. Alynbaıtyn asqar taý joq ekenin kórsetti. Talpynsań talabyńa nur jaýady. Memleket múddesi de osy. Jaqsy orta men adamnyń damýyna mol múmkindikter beretin qoǵamdy qalyptastyrýǵa men de barynsha úlesimdi qostym. Memlekettik qyzmettegi mindetterimdi barynsha adal oryndadym deı alamyn.
Bul turǵyda túıgen tujyrymym, isimizdi jalǵastyrar keleshek urpaqqa aıtarym: oqyǵan-toqyǵan, kórgen-bilgen tárbıe men taǵylymnyń Ultqa adal qyzmet etý joly bireý. Ol san ǵasyrlar boıy ata-babalarymyz qalyptastyrǵan dástúrli kemel tarıhı sanaǵa adal bolý. Tarıhı sanadan atymen jurdaı memlekettik qyzmetker jeke paıdasynyń jaǵdaıyn kúıttep jemqorlyqqa urynady. Tarıhı sana týraly mıynda sańylaýy joq bıznesmenniń óresi týǵan jer qasıetinen jurdaı. Tabıǵatty tonap, ekologııany qurtatyn ondaı teksiz pendeler tek baıýdy kókseıdi. Aınalyp kelip túbinde múrdeleri týǵan topyraqta baıyz tabatyndaryn oılamaıdy. Tarıhı sanany ata-anasy ózegine sińirmegen perzentter taǵdyry jetesiz jetimderdi eske túsiredi. Halqymyzdyń san ǵasyrlar boıy jıyp-tergen qazynasyna mensinbeı qaraıtyn, ózgeniń tili men dilin qudiret sanaıtyn ondaı paqyrlar túbinde rýhanı múgedektikke urynady. Olar óz urpaǵynyń erteńine ǵana balta shappaı, Otanyna da kesapatyn tıgizedi. Kez-kelgen adamdy tektilerdiń tuıaǵy desek te, jumyr basty pende óz ortasynyń esigi men besigine qarap ósedi. Besigi degenimiz ǵulama ǵalym M.Áýezovtyń «El bolam deseń, besigińdi túze» degen óte tereńnen tamyrlanǵan ulaǵatynan ósıet. Al esigi degenimiz qaı ulttyń tálim-tárbıesin alǵanyna tikeleı qatysty taǵylym.
Sondyqtan da aıtarym eldik kemeldikke umtylǵan rýhanı jańǵyrýymyz, keshendi tolyq nıetpen tarıhı sanamyzdy salaýatty ómir saltyna bastaǵan izgi qadam.
- Rýhanı jańǵyrý arqyly tarıhı sanamyz jańǵyrýy kerek. Keshegi jasaǵan isimizge, búgin opyq jep ókinbes úshin, keshegi aıtyp – aıtyp tastaǵanymyzǵa, búgin betimiz ottaı órtenbes úshin de tarıhı sana kerek. Siz kóp jaǵdaıdy kórdińiz. Kóp bilesiz. Ómirdiń tájirıbesinen túıgenińiz az emes. Otyz jyldyq táýelsizdik tarıhymyzda Elbasynyń eń senimdi onshaqty seriginiń alǵashqysy bolarsyz. Prezıdent Ákimshiliginiń Basshysy, Parlament Senatynyń Tóraǵasy, Memlekettik hatshy degen memleketimizdegi eń joǵary laýazym qyzmetin abyroımen atqardyńyz. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary kadr máselesine jaýapty boldyńyz...
- Erte zamanda ómirdiń mánin bilgen qarııalarymyz: «kózi soqyr – soqyr emes, keýdesi soqyr – soqyr» dep tekten-tekke qaqsap ketpegen. Qazir el bolyp ótken táýelsizdiktiń otyz jylyna qaradaı qaǵynyp, ózderi aspannan túskendeı bolyp, myna dúnıe búgin ǵana jaratylyǵandaı atqarylǵan isterge jatyrqaı, mensinbeı qaraıtyndar shyqty.
Іrgesi myǵym, búgingideı Máńgilik el bolyp qalyptasýymyzǵa kún-tún tynymysyz eńbek pen izgi murattarǵa umtylǵan óreli kúrespen qol jetkizdik. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary bizdi byt-shyty shyǵyp, basy birikpeı birden qurdymǵa batatyn ýaqytsha respýblıka dep sanaǵandar jáne soǵan senip ılanǵandar az bolmady.
Sondaı qysyltaıań kezde, bir kóshbasshymyzǵa bárimiz súıeý, izgi isterine tireý boldyq. Eldiń taǵdyry - óz qolymyzǵa tıgen tusta ult bolyp uıysa aldyq. Árıne eldiń betinde, jeldiń ótinde júrgen adamǵa synaq árqashanda kóp. Bárine tarıh tóreshi bolmaq. Baǵany keler urpaq bereri haq.
Biz bastan ótkergen tarıhtyń naǵyz betburys kezderinde jas táýelsiz memleketimizdiń basshysy Nursultan Nazarbaev jańa zamannyń talaptaryna saı kelmeıtinderdiń biliksizdikterine, ásirese ekonomıkalyq jáne saıası damýdyń alǵysharttaryn taldap, tıisti sheshim qabyldaýdaǵy biliksizdikke qatań qarsy turdy. Ol bılik tizginin tartyp úırenip qalǵandardyń bárine birdeı jaǵa bermeıtindigi anyq. Qalaı bolǵanda da ómirsheń mańyzy bar sheshimderdi qabyldaý arqyly búginde ózindik bet-beınesi aıqyndalǵan, ózindik erekshelikteri men ózindik ustanymdary bekigen tabysty memleket qurdyq.
Qamshynyń sabyndaı ǵana qysqa ǵumyrda, táýelsiz memleket qurý kezeńindegi uly kóshtiń irgetasyn qalaýǵa az da bolsa at salysý úlken mártebe - ómirim syılaǵan uly baqyt dep bilemin.
Oralbaı aǵa bir atap óterligi Siz bázbireýler úrke qorqatyn elimizdegi fınpoldyń alǵashqy formaty bolǵan sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jónindegi Memlekettik komıssııanyń Tóraǵasy boldyńyz. Keıinirek «Nur – Otan» HDP janyndaǵy respýblıkalyq qoǵamdyq jemqorlyqpen kúres keńesiniń Tóraǵalyǵynda, al odan erterekte, ıaǵnı 1990-1992 Depýtattyq etıka jáne depýtattyq ókilettilik máseleleri jenindegi komıtet Tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqarǵanyńyzdy bilemiz. Zeınetke shyqsańyz da múddeles azamattarmen birge «Jańarý» sybaılas jemqorlyqqa qarsy jalpyulttyq qozǵalysyn quryp korrýptsııamen kúresýdesiz. Áskerı ataǵyńyz - polkovnık. Hobbıińiz - tarıhı ádebıetter men memýarlar oqý. Jalpy jemqorlyqqa qarsy kúres Sizdiń ǵumyrlyq pozıtsııanyz sekildi.
- Halqymyz ejelden tez baıyp ketýdi - arsyzdyqtyń belgisi degen. Óıtkeni «tez baıyp ketemin» deýdiń túbi - qumarlyq oıynǵa qul bolyp, aýyr dertke ushyraý. Al qumarlyq degenimiz Abaıdyń paıymdaýynsha adamdy arsyz qylady:
«Arsyz qumar bolǵandar,
Opyr-topyr, shaq-shuqqa
Túspeı júr me, kórdiń be,
Jalań-julań, taq-tuqqa?»...
«Opyr-topyr, shaq-shuq» - tez baıyp ketem degen adamnyń asyǵys áreketi. Al «jalań-julań, taq-tuq» - bankrot bolý, taqyrǵa otyrý. Arly bolý – rýhanı taza bolý degen sóz. Arlylyq - oıshyldyqqa jeteleıdi. Іshi taza adam bárin eskerip, salmaqtap, oı bezbenine salyp is qylady. Arly adam kez kelgen baılyq tynymsyz eńbekpen, mańdaı termen keletinin biledi.
«Qazaq ta adam balasy ǵoı, kóbi aqylsyzdyǵynan azbaıdy, aqyldyń sózin uǵyp alarlyq júrekte jiger, qaırat, baılaýlylyqtyń joǵynan azady»,- degendi de Abaı aqylshymyz aıtqan. Qazir ataly sózge toqtaý kerek degen uǵym joǵala bastaǵandaı. Qazaq bilip aıtqan ǵoı: «Ataly sózge arsyz ǵana toqtamaıdy» degendi. Mine osy qasıetti sózdi danyshpan Abaı bylaısha qortyndylaıdy: «Bilmestigimnen qyldym degenniń kóbine nanbaımyn. Bilimdi bilse de, arsyz, qaıratsyzdyǵynan eskermeı, ustamaı ketedi». Qandaı dál sóz. Úlken qyzmetterinde bilip turyp qate basqandar sot kezinde opyq jep, kinálerin moıyndap keshirim suraǵanda osy ulaǵatty ósıet esime orala beredi. Jalpy erterekte qazirgideı jurtty lezde habardar etetin áleýmettik jeli bolmaǵan kezde aqparat quraldarynyń ókilderin shaqyryp jınalys ótkizdim. Zań buzǵandardyń attaryn atap jarııalaǵanda olarda qorqynysh týatyn edi.
Qazir zamany adamyn emes, adamy zamanyn jetelegen dáýir týdy. Elimizdegi jappaı dertke aınalǵan jemqorlardyń qolyna – kisen, aıaǵyna – tusaý salý kerek. Osy maqsatta Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev oń bastama kóterip otyr. Aıtalyq, kúni keshe memlekettik qyzmet jáne korrýptsııaǵa qarsy turý máseleleri jónindegi birqatar zańnamalyq aktilerge túzetý engizildi. Onda qolastyndaǵy paraqor, jemqor qyzmetkerler úshin birinshi laýazymdy tulǵalardyń jaýapkershiligi naqtylandy. Bul, qazir eń aldymen, saıası jáne ákimshilik memlekettik qyzmetkerlerge qatysty bolyp otyr. Bylaısha aıtqanda, budan bylaı mınıstrler men ákimderge qol astyndaǵy orynbasarlary, basshylyq oryndaǵy qyzmetkerler úshin de jaýapkershilik júktelmek. Bul óte durys. Osylaısha birtindep jemqorlardyń tábeti tartylyp, portfel ustap bastyq bolý degen sol qyzmettiń arqasynda portfeldi aqshaǵa toltyrý pıǵylynan aryltýǵa bastaıtyn alǵashqy qadam. Basshy osyny paryzym dep bastasa, bárimiz birdeı qosshy bolyp qoldaýymyz paryz. Sybaılas jemqorlyqty túp-tamyrymen joıý úshin, mine osyndaı naýqanshyldyqtan ada keshendi sharalar kerek.
«Bul áleýmettik dertke birge qarsy turýymyz kerek. Meniń berik qaǵıdam mynadaı: memleket jemqorlyqty túp-tamyrymen joıǵansha kúresýi tıis. Zańnan úlken eshkim joq. Birinshi basshylar, ortalyqta bolsyn, aımaqtarda bolsyn, qolastyndaǵy paraqorlar úshin jaýap berýi tıis. Sonymen qatar, is anyqtalǵan soń ǵana shara qoldanbaı, keshendi, júıeli eskertý tetikterin ázirleý qajet», – dedi prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Toqaev.
Osy turǵyda atqarylar sharalar áli de kóp dep oılaımyn.
Táýelsizdik dáýiri bizdi uly isterge umtyldyryp otyr. Ótken shaqtyń qatesin dál túzetip, jurtshylyq kútken jańalyqty qabyldap, halqymyzdyń boıyndaǵy jasampaz rýh pen tegeýrindi ádilettilikpen ashyq qoǵamǵa batyl qadam jasaý kerek. Bul bizdiń memlekettiń damýy, ekonomıkalyq ta, áleýmettik te progresti shuǵyl júzege asyryp - urpaqtyń ýaqyt talabyna saı tezirek beıimdelip, mádenı ortaǵa qalyptasýǵa degen umtylysyna jiger beredi.
Osy oraıda Oralbaı aǵa Sizdi Táýelsizdik kúnimen qutyqtap, myqty densaýlyqpen elimiz úshin eńbek ete berýińizge tilektespiz.
Avtor Mahat Sadyq