Óńdeýshi salany damytpaı, mal óniminiń ımportynan qutylý ońaıǵa soqpas
Halyqaralyq aýzy dýaly sarapshylar azyq-túlikpen baılanysty jahandyq jaǵdaıdyń aldaǵy ýaqytta adamzatqa aıtarlyqtaı problema ákeletinin, sondyqtan kez-kelgen memleket úshin agroónerkásip keshenin damytý basymdyq bolatynyn alǵa tartady. Jahandyq derekterge úńilsek sarapshylardyń sáýegeıligi naqtylana túsetinin ańǵaramyz. Máselen, álemde asharshylyqtyń saldarynan sozylmaly aýrýǵa ushyraǵan adamdardyń qarasy dúnıe júzindegi halyqtar sanynyń 14 paıyzyn quraıdy eken. Sonymen qatar aǵymdaǵy jyly 29 memleket azyq-túlik tapshylyǵynan japa shegip otyrsa, 7 memleket astyq shyǵynynyń tómendiginen, qýańshylyqtan týyndaıtyn jaǵymsyz saldarmen kúresti qolǵa alyp jatyr Al dúnıe júzinde halyqtar sany 2050 jyly 9,5 mlrd. adamǵa jetýi múmkin degen boljamdy esepke alsaq, azyq-túlikke qatysty jaǵdaı odan saıyn kúrdelene túseninin ańǵaramyz.
Sondyqtan da aýyl sharýashylyǵy ınfraqurylymdaryn damytý kez-kelgen el úshin birinshi orynda turǵan asa ózekti másele bolyp tabylady. Sonymen qatar Qazaqstan úshin agroónerkásiptik keshen áleýetin arttyra túsý de asa mańyzdy damý baǵytynyń biri. Elbasy N. Nazarbaevtyń tapsyrmasymen elimizdiń aýyl sharýashylyǵy óndirisin damytýǵa qyraýar qarajat baǵyttaldy. Osy baǵytta Elbasy qazaqtyń dástúrli mal sharýashylyǵynyń qýatyn arttyrýǵa erekshe nazar aýdarý qajettigin udaıy kóterip keledi. Máselen, aǵymdaǵy jylǵy Joldaýynda Prezıdent aýyl sharýashylyǵyndaǵy eńbektiń ónimdiligi 2014 jylǵa qaraı 2 ese, al 2020 jylǵa qaraı 4 ese ósetinin aıtqan bolatyn. «Agrarlyq sektorda etti mal sharýashylyǵyn damytý jóninde buryn-sońdy bolyp kórmegen joba júzege asyrylady. 2016 jyldyń ózinde et eksporty 60 myń tonnaǵa jetedi, munyń quny 4 mıllıon tonna bıdaı eksportyna teń. Memleket bul maqsatqa 130 mıllıard teńgelik nesıe resýrstaryn bóledi. Bul aýyldyq jerlerde 20 myńnan astam jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi, júz myńnan astam aýyl turǵyndarynyń kiris kózine aınalady. Munyń ózi maldyń barlyq túriniń asyl túlikteri men tuqymdarynyń bas sanyn kóbeıtýge múmkindik beredi. Bulardyń barlyǵy sabaqtas salalarda - aýylsharýashylyq máshınesin jasaýda, hımııa jáne tamaq ónerkásibinde, jemshóp óndirisinde, tehnıka jóndeýde óndiristi ulǵaıtýǵa qozǵaý salady», - degen edi N. Nazarbaev bıylǵy Joldaýynda.
Belgilengen mejege jetý úshin Qazaqstanda qolaıly damý alǵysharttary qalyptasqany belgili. Mal sanyn arttyrýǵa, onyń ishinde jaıylymdarmen qosa mal bordaqylaý alańdaryn kóbeıtýge barynsha kúsh salynyp jatqany da sondyqtan. Alaıda sońǵy ýaqytta eldiń eksporttyq áleýetine úńilgen mamandar mal sharýashylyǵynyń damýymen qosa osy saladaǵy óńdeýshi sektordy da ilgerilete damytý qajettigine nazar aýdartyp keledi. Endi osy problemalarǵa toqtalyp ótsek.
Statıstıka agenttiginiń málimetterine qaraǵanda, elimizdegi et óńdeý kásiporyndarynyń qýaty jylyna 342,2 myń tonna ónimdi quraıdy. Bul rette 2010 jyldyń sońyna taman respýblıka boıynsha iri qara mal sany 6 mln. 175,3 myń basty qurasa, soıystaǵy maldyń eti 937,4 myń tonnany quraǵan. Bul bir. Ekinshiden, Qazaqstanda tórt túlik mal basynyń jetkiliktiligine qaramastan, Reseıden et ónimderin (onyń ishinde shujyq, konservi sekildi et ónimderin) ımporttap kelemiz. Máselen, kórshiles elden keletin ımporttar qurylymynda et ónimderiniń úlesi 97 paıyzdy quraıdy eken. ıAǵnı, mamandardyń saraly saraptaýyna salsaq Qazaqstanda eldi óziniń shyǵaratyn et ónimderimen qamtamasyz etý úshin barlyq alǵysharttar qalyptasqanyna, tipti eksporttaý múmkindiginiń zorlyǵyna qaramastan et ónimderi máselesinde syrtqa táýeldilik áli de azaımaı otyr.
Taǵy birqatar sandardy sóıletsek: qazirgi kúni elimizde óndiriletin ettiń tek 28 paıyzy ǵana óńdeýge jiberiletin kórinedi. ıAǵnı, soıylǵan mal etiniń az ǵana bóliginen ónimder alynady, qalǵany óńdeýsiz satylady. Sonyń saldarynan etten jasalatyn ónimderdiń ornyn syrttan keletin ımport toltyryp otyr. Oǵan sebep - Qazaqstanda otandyq et óńdeýshi kásiporyndardyń qýaty tolyq paıdalanylmaı keledi. Máselen, búgingi kúni elimizde 275 et óńdeýshi kásiporyn tirkelse, onyń ishinde tek 10 paıyzy ǵana tolyqqandy jumys istep, et ónimderin shyǵarady eken. Derekterge súıensek, et óńdeýshi kásiporyndardyń basym bóligi tehnıkalyq jáne tehnologııalyq jaraqtandyrýdy, jańǵyrtýdy, jańalaýdy, tipti zaman talabyna sáıkes qaıta qurylymdaýdy talap etedi. Kezinde ónim óndirý qýaty zor bolǵan kásiporyndardyń basym bóligi jabdyqtardyń tozyp, isten shyǵýy saldarynan shaǵyn et kombınattaryna, mal soıý tsehtaryna aınalyp ketken. Al keńes odaǵynan qalǵan keıbir alyp kombınattar et óńdeýge esh qatyssyz, osy saladaǵy ónimdi óndirýge esh janaspaıtyn sharalardy atqarýǵa kóshken. Elimizdegi et óńdeıtin 50 kásiporyn ǵana zamanǵa laıyq sapa menedjmentin endiripti. Endeshe osynyń ózi eksporttyq baǵyt úshin úlken tejeý bolatyny aıqyn. Onyń ústine jumys istep turǵan et kombınattarynyń basym bóligi zamanaýı standarttarǵa da jaýap bermeıtin kórinedi.
Al keleshek damýǵa qatysty josparlar turǵysynan mamandar pikirine qulaq assaq, saladaǵy birqatar problemalardyń sheshimine memlekettik kózqarastyń qajettigin sezdiredi. Máselen, Májilis depýtaty Meıram Pishembaev Indýstrııalandyrý kartasyna sáıkes, el aýmaǵynyń kóp óńirlerinde mal bordaqylaý alańdaryn qurý boıynsha jobalarǵa basa nazar aýdarylǵanymen, et óńdeý keshenderi qurylysyn salýǵa kóp mán berilmegenin alǵa tartady. Indýstrııalandyrý baǵdarlamasy boıynsha mundaı nysandar salý elimizdiń Aqmola, Aqtóbe, Qostanaı oblystarynda ǵana josparlanǵan eken. «Et ónimderi úshin shıkizattyń mol qory bola tura Qazaqstanda iri zamanaýı ári ınnovatsııa men jańa tehnologııalarǵa negizdelgen et óńdeý kásiporyndarynyń bolmaýy azyq-túlik qaýipsizdigine de eleýli áser etedi. Biz shetelden etten jasalǵan ónimderdi ımporttaı otyryp, onyń sapasyna qatysty máseleni laıyqty deńgeıde kótere almaı kelemiz. Sondyqtan da, aldaǵy ýaqytta eldiń óńirlerinde iri et óńdeý kásiporyndarynyń qurylǵany abzal bolatyn edi», - deıdi M. Pishembaev. Bul rette depýtat problemany keshendi sheshý úshin óńirlik áleýmettik-kásipkerlik korporatsııalar arqyly et óńdeıtin kombınattar qurý qajettigin aıtady. Buǵan «QazAgro» holdınginiń qoldaýy kerektigin de eske salady.
Rasynda, agrarlyq baǵytty betke alǵan Qazaqstan úshin aýyl sharýashylyǵynyń árbir tetigindegi olqylyqty ýaqytyly sheshý damý mejesinde úlken ról atqarady. Onyń ústine iri qaranyń myńǵyrǵan tuıaǵy bolǵanymen, et ónimderi boıynsha ımportqa táýeldi bolyp qalý da aqylǵa syımaıtyndaı kórinedi. Bir jaǵynan el halqynyń 40 paıyzdan astamy aýyldy jerlerde turatynyn, ondaǵy turǵyndardyń jartysyna jýyǵy mal ustaıtynyn eskersek, et óńdeý kásiporyndarynyń óńirlerde shynymen de jetkiliksizdigi anyq baıqalady. Al sala mamandary tıisti sharalar atqarylsa, elimizde et óńdeýdi 70-80 paıyzǵa deıin arttyrýǵa bolatynyn da aıtady. Endeshe mal sharýashylyǵymen birge, onyń ónimin óńdeý salasynyń qarqynyn da arttyrǵan lázim.