On saǵattap tapjylmaı kóretin kórermenderimiz bar – aıtysker Jarqyn Juparhan
- Jarqyn, sizdiń kezinde uly kóshpen Mońǵolııadan tarıhı Otanǵa qonys aýdarǵanyńyzdy bilemiz. Sol kezdi bir sát eske túsireıik, jasyńyz neshede boldy? Qaı óńirden kóship keldińizder? Ózińizdi oqyrmandarymyzǵa tanystyryp ketińizshi...
- Meniń týyp-ósken jerim - Altaıdyń kúngeı beti, baıyrǵy jurt Baıan Ólgeı aımaǵy, ıaǵnı Mońǵolııa memleketine qarasty Úsh oıǵyr degen eldi mekende ómirge keldim. Meniń týǵan jerim órkesh-órkesh taýlar men adyr-adyr belderdiń arasy. Taý basynan sarqyrap aǵyp jatqan bulaqtary bar tabıǵaty erekshe bir sulý eldi mekende týdym. Sol jaqta balabaqshaǵa bardyq, mektepti bitirdik. Mektepti 2006 jyly bitirgennen keıin, men «shettegi qazaq balalaryn ata jurtta oqytý» degen baǵdarlama boıynsha emtıhan tapsyryp, M.Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń daıyndyq bólimine joldama aldym. 2006 jyly ata-jurtqa, atamekenge, baıyrǵy atalarymyzdyń qany tamǵan kıeli besikke qadam bastym. 2007 jyly joǵary oqý ornyna túsip, jýrnalıstıka mamandyǵy boıynsha tórt jyl oqyp, bilim alyp shyqtym. Ata jurtqa kelgenime, qyzyrly Qyzyljarǵa aıaq basqanyma bıyl 15 jyl bolypty. Sodan beri qanshama qyzyqty, qýanyshqa toly dúnıeler bolyp jatyr.
- Sizdi halyq aıtysker aqyn retinde jaqsy biledi. Ózińizdi alǵash aqyndyq ónerge jetelegen kim?
- Endi aýylda óskennen keıin qozy qaıyramyz jazda, sonda jaı júrmeı kitap oqyp, aqyndardyń óleńderin jattaýǵa qumar boldym. Mektepte ótetin is-sharalarǵa belsene qatysyp, bir shýmaq, eki shýmaq óleńder jazyp beretinmin. Balalyq shaqtyń qyzyqty sátteri kóp qoı, hat almasyp, hat berisip, bala mahabbat degen bar. Al osy aıtysqa, poezııaǵa meni alyp kelgen ustazym ol - Amanjol Zaǵyparuly. Osy atamekenge kelgennen keıin 2006 jyldyń aıaǵynda Petropavlda bir is-shara ótti, osy is-sharada men bir óleń oqyp berdim. Sol jerde Amanjol Zaǵyparulymen tanysyp, «Jarqyn, sen óleń jaza alady ekensiń, endeshe nege aıtysqa shyqpasqa» dep oı tastap, baýlydy. Óleńge beıim, ónerge beıim adamdar týǵan-týystarymyzdyń arasynda óte kóp.
- Qandaı marapattarǵa ıe boldyńyz? Temir tulpar mingen kezińiz boldy ma?
- Marapattan kende emespin, buıyrǵanyn alyp jatyrmyn, berip jatyr eńbegimdi elep. Alaıda áli kúnge aıtystan temir tulpar mingen joqpyn. Biraq men úshin joǵary, bárinen eń bıik marapat ol – eldiń yqylasy, peıili.
- Poezııaǵa qalaısyz?
- Óleń jazamyn, biraq men aıtystyń soıylyn soǵyp júrgennen keıin sońǵy kezderi óleń jazbaı kettim. Biraq arasynda belgili bir sebepterge qatysty óleń jazatyn kezderimiz bolady. «Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta, óleń degen týady qaıshylyqta» dep jatady ǵoı, árekidik jazyp qoıamyz.
- Aıtystan basqa nemen aınalysasyz?
- 2019 jyly Erik Asqarov atyndaǵy jas aqyndar mektebin ashtyq. Sol jerde jas aqyndarymyzdy daıarlaımyz. Olardy ár óńirde ótip jatqan aıtystarǵa aparamyz. Onyń daıyndyǵy, qarjylyq máselesi bar, kıimmen qamtý kerek. Qazir munyń bárin aqyryndap sheship jatyrmyz. Onyń syrtynda ózimizdiń jeke ómirimiz, bala-shaǵamyz bar. Oǵan kóńil bólý kerek. Jeke shyǵarmashylyqpen aınalysamyn, aıtystarǵa baryp qatysamyn.
- Keıde toılardan asaba retinde kórip qalamyz...
- Birshama jyl toıda júrdim. Bir kisideı toı júrgizemin. Bul barlyq óner adamdarynyń basynan ótip jatqan jaǵdaı ǵoı. Kúnkóris úshin, ekinshiden halyqtyń qyzyq-qýanyshymen bóliskenge ne jetsin. Men 2009 jyldan bastap 2020 jyl - pandemııaǵa deıin toılarda júrdim. Sońǵy bir jyldan beri tamadalyqtan úzildi-kesildi bas tarttym. Qanshama adam toı boıynsha habarlasyp jatady, biraq meniń oǵan qulqym joq, qazir úıden bir adym attap shyqsaq qorqyp otyratyn boldyq qoı. Óıtkeni úıde 7-8 aılyq kishkentaı balapanym, balalarym bar, áke-sheshem qolymda turady. Bir jaǵynan sol kisilerdiń densaýlyǵyna alańdap, ekinshiden ózim de bir demalaıyn, jańasha bir oı alaıyn degen nıet.
- Kórermender arasynda búgingi aıtys tabıǵı emes, jattandy bolyp ketti degen pikir bar. Buǵan sizdiń kózqarasyńyzdy bilsek...
- Aıtys tabıǵılyǵyn joǵaltyp aldy degenge qarsymyn. Kerisinshe, burynǵy deńgeıinen birshama ósti. Sýyryp salmalyq joq, jattandylyq degenge de qosyla almaımyn. Óıtkeni qazir qazaq aıtys ónerinde júrgen qaı aqyndy alyp qarasańyz da, birinen biri ótken júırikter. Sahnada juptap kórip jatyr, qamshy saldyryp jatqan joq. Bir kún qalǵanda nemese kórermenderge jerebe tartqyzyp aqyndardy juptaıdy, eshkim jerge qaratyp jatqan joq.
- Ózińiz aıtysqa qalaı daıyndalasyz?
- Aıtysqa endi kádimgideı daıyndalamyn. Taqyrypty aldyn ala beredi ǵoı. Basqa óńirde ótetin bolsa, sol eldi mekende qandaı jaqsy jańalyqtar bar, qandaı sheshilmeı jatqan máseleleri bar solardy aıtýǵa tyrysamyn. Kim qarsylas bolyp qalady dep eleńdeısiń ǵoı, sol sebepti qarsylastardy zertteısiń. Ózim ishteı daıyn júrem aıtysqa. Biraq men aıtysqa kóp shyǵa beretin aqyndardyń qatarynan emespin. Jylyna kóp bolsa 2-3 aıtysqa ǵana qatysamyn. Kóbine uıymdastyrýshylyq jaǵynda júremin. Aıtysty ótkizý, aqyndarǵa jaǵdaı jasaý, shákirtterimdi bıikterge kóterý.
- Qazirgi aıtystyń ereksheligi nede? Jalpy jurt qalaı qabyldap júr?
- Mysaly, teatrǵa kelgen adam odan asqaq kóńil-kúımen shyqsa, aıtystan kórermen odan eki ese joǵary rýhanı rahat alady. Halyqtyń muńyn da, syryn da aıtyp, kúldirip otyryp, jylatatyn bizdiń aqyndarymyz joq emes – bar. Jalpy atam zamannan qazaq aıtysty qalaı qabyldap kele jatsa, qazir de peıili sondaı. Qaı óńirde aıtys ótpesin, zalda kórermen tolyp otyrady. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, kontsert eń kóp degende eki saǵatqa sozylady, odan keıin halyq jalyǵa bastaıdy. Teatrda qoıylym bir saǵattan asyp ketse, saǵatyńa qaraýmen bolasyń. Al aıtysta halyqtyń 10 saǵattap qozǵalmaı otyrǵanyn kórip júrmiz. Kórermen qyzyq bolǵannan keıin, rýhanı nár alǵannan keıin otyrady ǵoı.
- Soltústik Qazaqstanda aıtystyń qazirgi deńgeıi qandaı? Aqyndar ortasy qalyptasqan ba?
- Bizdiń oblysymyzda, Allaǵa shúkir, qazir aıtys deńgeıi kóterilip keledi. Jalyndaǵan jastar ósip kele jatyr. Búginde respýblıkanyń basqa óńirleri bizben sanasatyn boldy. Bizde de aqyn bar, qazir topqa qosyp jiberseń, kómbeden kelip shylbyr ustatatyn júırikter barlyǵyn bildi, kórdi. Biraq áli de jetildiretin, áli de daıyndalatyn tustarymyz jeterlik. Aqyndar ortasy 100 % bolmasa da, sonyń jartysyna qalyptasty.
- Erik Asqarov atyndaǵy aıtys mektebiniń ashylýyna sebepshi boldyńyz. Betalysy qalaı? Jas juldyzdar bar ma?
- Jas aqyndar mektebin ashý týraly qanshama jyl bastama kóterip, áıteýir 2017 jyly oıym júzege asty. 2019 jyly oǵan Erik Asqarovtyń esimi berildi. Pandemııaǵa baılanysty jumystardyń azdap irkilip qalǵany bar, óner adamdaryn onlaın daıarlaý degen múmkin emes dúnıe. Olardy kózbe-kóz otyryp, sahnada daıyndamasańyz óte qıyn. Aıtysker aqynnyń sýyryp salmalyq qabiletinen bólek, tildik qorynyń mol, jan-jaqty bilimdi bolýy asa mańyzdy. Maqsatymyz – aqyndyq ónerge baýlý, baǵyt-baǵdar berý boldy. Jetistikterimiz joq emes, jas juldyzdarymyz bar. Aıaǵan Dıas, Dáýlet Qurmash, Ermek Jumın degen balalarymyz qazir oqýshylar, jastar arasyndaǵy aıtystarda júldeli oryndardy alyp júr. Amandyq bolsa 4-5 jyldan keıin Qyzyljar óńirinen tegeýrindi, kim kelse de qasqaıyp qarsy tura alatyn aqyndar shyǵady, men oǵan kámil senemin.
- Áneýgúni Petropavlda Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq aıtys ótti. Uıymdastyrylýy, deńgeıi kóńilińizden shyqty ma?
- Halyqaralyq deńgeıdegi aıtys SQO tarıhynda tuńǵysh ret uıymdastyryldy. Oǵan Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Qytaı, Mońǵolııa memleketinen 4 aqyn kelse, ózimizden, Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen 12 aqyn, barlyǵy 16 aqyn qatystyq. Aıtystyń deńgeıine qatysty, syrttan kelgen aǵalarymyz jáne kórermenniń pikirine súıene otyryp aıtar bolsam, eshqandaı min de, syn da, alyp qashpa pikir de bolǵan joq.
- Qazir ne oqyp, ne kórip júrsiz?
- Dál qazir osy ýaqytta osyndaı dúnıeni kórip jatyrmyn, sondaı shyǵarmany oqyp jatyrmyn dep aıta almaımyn. Óıtkeni sońǵy eki-úsh aı qarbalas bolyp ketti. Qanshama aıtystarǵa baryp keldik, aıtys uıymdastyrdyq. Odan basqa da is-sharalarymyz bar. Biraq qolym qalt etkende kitap oqýǵa tyrysamyn, qazaqtyń tarıhyna qatysty kórkem, derekti fılmder kórgen unaıdy.
- Áńgimeńizge rahmet!