Ómirge «Qasym» bolyp kelip, qan maıdanda «Vasıa» bolyp shaıqastym ? Halyq qaһarmany Q.Qaısenov

ASTANA. Naýryzdyń 20-sy. QazAqparat /Jasulan Joldybaev/ - «Eger dál qazir Ýkraınaǵa baryp, «Qasym Qaısenov kim?» dep surasa, eshkim de bilmeıdi. Al «partızan Vasıa» deseńiz, tanymaıtyn, bilmeıtin adam joq». Bul partızan - jazýshy Qasym Qaısenovtyń bir basylymǵa bergen suhbatynda aıtqan sózi. Onyń ómiri ózi jaýdan qorǵaǵan ýkraın halqymen tyǵyz baılanysty boldy.

Ýkraındyқtar Қasymdy өzimizdiң jerlesimiz, қandasymyz dep jaқyn tartady. Қazaққa tәn өrligimen, өjettigimen, қaһarmandyғymen өzge eldiң rızashylyғyna bөlengen Қasym, Ýkraına jeriniң өz perzentindeı bop ketken. Қ.Қaısenov 1918 jylғy sәýirdiң 23-inde Shyғys Қazaқstan oblysy Ұlan aýdanynda dүnıege kelgen. 1934 jyly mektep bitirgennen keıin Өskemen қalasyndaғy saıası-aғartý tehnıkýmyna tүsip, 1938 jyly ony bitirgen soң Pavlodar oblystyқ oқý bөliminiң saıası-aғartý jөnindegi nұsқaýshysy bolyp қyzmet atқaryp jүrgende әsker қataryna shaқyrylyp, әskerı-barlaý mektebine jiberiledi. 1941 jyly Mәskeýdegi barlaýshylar mektebinde soғys әlipterin tanyғannan keıin, Қasym Қaısenov jaý қolynda қalғan Ýkraına jerine attandyrylady. Jaý jaılaғan elge ұshaқpen kelip tүsken sәtten bastap, Қasymnyң partızandyқ өmiri bastalady... «Өmirge «Қasym Қaısenov» bolyp kelip, Ýkraına ormanynda «Vasılıı, Vasıa» bolyp shaıқasty»? Ol kezde Ýkraına jerine attaný ? jaý tylyna, ajal aýzyna barýmen teң edi. Қazaқtyң қas batyry Chapaev atyndaғy partızan құramasynyң үshinshi otrıadyn basқarady. Odan keıingi kezderde, 1944 jyldyң aıaғyna deıin Moldova, Chehoslovakııa, Rýmynııa jerindegi partızan joryқtaryna қatysady. Ol Kıev jәne Poltava oblystaryndaғy partızandar қozғalysyn alғash ret ұıymdastyrýshylardyң biri retinde tarıhta қaldy. Partızandardyң қalyң қolyn basқara otyryp, jaý tylynda jүzdegen joryқty basynan өtkeredi. Fashısterdi san ret jamsatty. Soғys aıaқtalysymen Қasym aғa elge oralyp, Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң Prezıdıýmy apparatynda jaýapty қyzmette istedi. Jambyl oblysynyң Jýaly, Sverdlov aýdandarynda atқarý komıtetteri tөraғalarynyң orynbasary retinde soғystan keıingi aýyl sharýashylyғyn қalpyna keltirý naýқanyna belsene aralasady. 1953-1970 jyldar aralyғynda Қazaқstan Jazýshylar odaғynda jәne baspa oryndarynda («Jazýshy», «Қaınar») kөrkem әdebıetti nasıhattaý bıýrosy dırektory, redaktor, dırektordyң orynbasary қyzmetterin atқardy. Zamandas aғalary Baýyrjan Momyshұly, Mәlik Ғabdýllın, Baýbek Bұlқyshev sııaқty Қasym Қaısenov te қos қarýdyң ? naıza men қalamnyң baһadүr ıegeri edi. Onyң қalamynan Ұly Otan soғysynyң қıyn-қystaý kezeңderi, jaýyngerlerdiң janқııarlyқ erlikteri jaıyndaғy dүnıeler shyқty. Oқyrman jүreginen oıyp tұryp oryn alғan shyғarmalary қazaқ әdebıetiniң әskerı taқyrybyn baıytty. 1954 jyly Қasym aғanyң orys tilinde ?Jas partızandar? atty alғashқy kitaby jaryқ kөredi. Odan keıingi kezderde ?Ilko Vıtrıak?, ?Pereıaslav partızandary?, ?Ajal aýzynan?, ?Jaý tylyndaғy bala?, ?Dneprde?, ?Jaý tylynda?, ?Partızan soқpaқtary?, taғy basқa әңgime, ocherk, povest jınaқtary oқyrman қolyna tıdi. Bұl shyғarmalary orys, ýkraın, basқa da kөptegen tilderge aýdarylғan. Keıingi kezderi ?Elimniң erteңine senemin?, ?Estelikter men jazbalar?, taғy da basқa kitaptary jaryқ kөrdi. Shyғarmashylyқ өmirinde otyz shaқty kitap jazyp қaldyrdy. Ol M.Mýratovtyң "Lomonosovtyң jastyқ shaғy", Nıkolaı Tomannyң "Sabyltқan saғym", Mamed Kýlızade Jәleldiң "Pochta jәshigi" kitaptaryn aýdardy. Kitaptary orys, ýkraın, қyrғyz jәne vetnam tilderine tәrjimalandy. Қasym Қaısenovtiң ishki jan dүnıesi, bıik rýhanı kelbeti ol kisiniң zamandastarynyң, қalamdastarynyң jazbalarynda talaı ret aıshyқtalyp қaғazғa tүsken. Sondyқtan da biz bүgin қazaқtyң daraboz, alyp daraқtarynyң biri Қasym aғa tұlғasyn kөzi tirisinde jan-tәnimen baғalaı da, tanı da bilgen sөz zergerleriniң estelik үzikterine jүgingendi maқұl kөrdik. Jazýshy Әbish Kekilbaıұly: «Ol bizdiң қandy қasaptan oralmaı қalғan myңdaғan aғala¬rymyz ben әkelerimizdiң aқyrғy kөzindeı edi. Oғan қarap, opat tapқan sol bir erjүrek ұrpaқtyң kelbeti men қasıetin kөrgendeı bolýshy edik. Қaraғaıғa қarsy bitken bұtaқtaı қaısar minezine әri sүısinýshi edik, әri ımenýshi edik. Sүısinetinimiz: onyң bir basyna ғana emes, okop tүbinde oırandalyp қalғan myңdaғan zamandastarynyң bәrine de tәn sol bir қaıtpas қaısarlyқtyң arқasynda aman қalyp, adyra shaңyraқtardy қaıtadan қatarғa қosý үshin alғa tyrmysyp, azamat boldyқ. Қaımyғatynymyz: ortamyzda tiri jүrgen ony renjitsek, opat bolғan қaһarman ұrpaқtyң bәrin renjitetindeı kөrýshi edik. Biraқ, Қasekeң tas tүıin қaısarlyғyn sonaý Karpat ormandarynda қaldyrғandaı, қaısymyzben de: ?Aınalaıyn, amansyң ba?? ? dep jaımashýaқ amandasatyn. Kүrkireı shyққan jýan daýysy құlaғymyzғa maıdaı jaғýshy edi... Ol dүnıeden өtkenshe keshegi kүrkiregen ekinshi jıһangerlik soғystyң jaýyngeri bolyp қala bildi. Ýkraınada jaý basyp alyp, tirideı shermende bolyp otyrғan қaýymғa Jaratýshynyң өzi aıaқ astynan jibergen aқ қanat perishtedeı kөringen құtқarýshylyқ panagөıligin Қazaқstanғa қaıta oralғan soң ?қara қaғazdar? bombylaýynan қansyrap қalғan қaıғyly қaýymnyң қaıta tyңaıyp, қaıta eңse kөterýi jolyndaғy қaltқysyz eңbekke arnady. Қanjaryn қalamғa aıyrbastap, tym maısa kezinde үsik shalyp, japyrylyp қala jazdaғan jetim ұrpaқtyң jaýynger әkeleri men aғalarynyң erlik dastandaryn jazdy. Erlik týraly aıta otyryp, eldik jaıynda syr shertti. Ұlttyқ namysty oıatty. Ұrpaқtyқ paryzdy eskertti. Eljandylyқ taғylymyn kөrsetti. Sol үshin de tәýelsiz қazaқ memleketi қan tүkirip, ot keshken esil erdiң oғan deıin baғalanbaı kelgen teңdesi joқ erlikterin eң asyl ұlttyқ құndylyғymyz sanap, «Halyқ Қaһarmany» құrmetti ataғyn berdi. Baғzy babasy Қabanbaı batyrdaı daңқ shyңynyң daýsyz darabozy bolyp өmir sүrdi. Ol өmir biz tүgili bizden keıingi қazaқ ұrpaқtaryna halyқ jolynda қaltқysyz eңbek etýdiң қasterli өnegesi bolyp қala beredi», - dep eske alady. Al maıdan keshken jazýshy, jaýynger Әzilhan Nұrshaıyқov taғdyrlas aғasynyң beınesin bylaısha asha tүsedi: «Keshegi Ұly Otan soғysy kezinde әrkim әrtүrli bөlimderde bolyp, nemis-fashısterine қarsy kүresti. Bireý tankıst, bireý ұshқysh, bireý artıllerıst boldy. Endi bireýler jaıaý әsker қatarynda jaýmen aıқasty. Қasym Қaısenovtiң үlesine partızandyқ tıdi. Ol alғashynda Chapaev atyndaғy 8-partızan құramasynda №3 otrıadtyң komandıri bolyp, Ýkraına jerinde jaýғa jelke jaғynan soққy berdi. Soғys kezinde қalypty әskerdegi bizderdi el қarý-jaraқ, azyқ-tүlikpen қamtamasyz etip otyrdy. Ұrysta sıregen қatarymyzdy da halyқ toltyrdy. Eldegi týystarymyzdan, sүıgen jar, sүıikti қyzdardan үnemi hattar alyp tұrdyқ. Osynyң bәri bizge kүsh-қýat berdi. Al maıdannyң syrt jaғyndaғy partızandarda mұndaı mүmkindikterdiң biri de bolғan joқ. Olar «Er azyғy men bөri azyғy ? jolda» degendeı, ordaly jylannyң ortasynda, fashısterdiң қorshaýynda jүrip, shybyn janyn shүberekke tүıip, өzderin azyқ-tүlikpen, қarý-jaraқpen қamtamasyz etti. Jaý syrtyna baryp tүsken 23 jasar Қasekeң osyndaı kүıde jүrip, partızan otrıadyn ұıymdastyrdy. Keıin Elbasymyz Nұrsұltan Nazarbaevtyң jalyndy jigeriniң arқasynda Baýkeңe Keңes odaғynyң Batyry ataғy berildi. Қazaқstan tәýelsiz memleket bolғannan keıin Nұrekeң өz Jarlyғymen Raқymjan Қoshқarbaevқa da, Қasym Қaısenovke de ?Halyқ қaһarmany? ataғyn berdi. Қasekeң bұl laıyқty ataқty asa zor tebirenispen қarsy alғan edi. Ol өziniң soңғy saғatyna deıin tәýelsiz memleketiniң tynysyn jyrlaýmen өtti. Elimizdegi eleýli oқıғalarғa gazet arқyly үzdiksiz үn қosyp otyrdy. Jeңisterge қýandy, kemistikterge renjidi. Bәrin ashyқ aıtyp otyrdy», deıdi қalamger. Ekinshi dүnıejүzilik soғys jyldaryndaғy jaýyngerlik erlikteri үshin Қ.Қaısenov І dәrejeli Ұly otan soғysy ordenimen, «Bogdan Hmelnıtskıı» ordenimen. Osydan birneshe jyl bұryn Ýkraına үkimeti ony ekinshi jәne үshinshi dәrejeli «Erekshe erligi үshin» ordenderimen marapattady. «Otan soғysy», «Chehoslovakııa partızandary», Keңes odaғynyң kөptegen orden, medaldarymen marapattalғan. Ol Қazaқstan Jazýshylar odaғynyң Baýyrjan Momyshұly atyndaғy әdebı syılyғynyң laýreaty. Halқymyzdyң қaıtalanbas birtýar daңқty perzenti Қasym Қaısenov 2006 jyly 30 jeltoқsan kүni 89 jasқa қaraғan shaғynda aýyr naýқastan dүnıe saldy. Қasym Қaısenov ? adamzat tarıhynda bұryn-soңdy bolyp kөrmegen eң joıқyn soғysta jaýғa eteginen shaldyrtpaı, jaғasynan aldyrtpaı өtken eңiregen er, basқynshy jaýdyң қataryn seıiltip, қaralaı қaltyratқan Vasıa partızan. Қasym Қaısenov -Tәýelsiz Қazaқstannyң eң alғashқy Halyқ қaһarmandarynyң biri ? Ұlttyқ batyry.