Oljas Súleımenov: Qazaqstan tarıhyn jańa kózqarastaǵy, «taza», jas talantty tarıhshylar zerttep, jazýy tıis
Oljastyń kemeńgerligi daý týǵyzbaıdy: ol poezııa men ádebıette ǵana emes, saıasatta da, dıplomatııada da, qoǵamdyq qyzmette de, tipti geologııada da úlken bıikterge kóterildi. Degenmen tarıhty túbirlep zertteý onyń ómirindegi shoqtyqty belesterdiń biri. Aqynnyń naq osy tarıhı zertteýleri men oı-tolǵamdary qoǵamda ártúrli pikirler men paıymdaýlar týyndatyp júr. Sondyqtan da Oljas Omarulymen Astanada bolǵan kezdesýde áńgime aýdany kóbine aqynnyń osy saladaǵy qyzmeti jaıyna oıysty.
QazAqparatqa bergen suhbatynda Qazaqstannyń ıÝNESKO-daǵy turaqty ókili «Halyq tarıh tolqynynda» taqyrybyn qozǵady, memleket nelikten naq qazirgi ýaqytta qazaq tarıhyna kóbirek nazar aýdara bastaǵany jaıly pikirimen bólisti, qyzyqty tarıhı ashylymdardy shetten emes, Qazaqstannan izdeý kerek degen paıymyn jetkizdi, Kenesarynyń basy qaıda ekendigi týraly da dańǵaza jasaýdyń qajeti joq, sondaı-aq Qorqyt-ata bizdiń ejelgi babamyz emes, kún qudaıy degen sııaqty mıftik ańyzdar jelisinen shyqqan degen tosyn jaılardy da ortaǵa saldy. Sonymen qatar biz Oljas Omarulynan poezııa jáne dıplomatııa jaıly suraýdy da umytpadyq.
Bizdiń suhbattasymyzdyń pikirleri keıbireýlerge aşy, qalyptasqan kózqarastan ózgeshe bolyp estilýi, al bireýler - ádiletti, adal, shyndyq turǵysynan qabyldaýy ábden múmkin. Qalaı bolǵanda da, tarıh qaınaryn indete zerttegen halqymyzdyń kórnekti qaıratkeri óziniń salmaqty oılaryn bildirip otyr. Osy suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Oljas Omaruly myna jaıǵa oraı sizdiń pikirińizdi bilgim keledi: nelikten dál qazirgi ýaqytta Prezıdenttiń «Halyq tarıh tolqynynda» bastamasy osynshama qýatty qarqyn aldy? Bulaı deýimizge elimizdiń Memlekettik hatshysy Qazaqstan tarıhynyń máselelerine arnalǵan keńeıtilgen keńes ótkizip, tıisti mamandarǵa kóptegen tapsyrma berýi túrtki bolyp otyr. Mundaı qadamǵa ne ıtermeledi ári bul nemen baılanysty?
- Árıne mundaı máseleler qandaı da bir ýaqyt keńistigin, daıyndyqty qajetsinedi. Bálkim, onyń ýaqyty kelgen de shyǵar. Prezıdenttiń kitaby jaryq kórgennen keıingi kúnnen-aq birden iske kirisý kerek te shyǵar. Degenmen negizgi ıdeıany oı eleginen ótkizip, jan-jaqty uǵyný kerek. Árıne, negizinde bul taqyryp ásirese bizder úshin pisip-jetilgen. Óıtkeni, qazaqtarda is júzinde tarıh «joq» derlik deýge de bolady, men muny óz basymnan da keshirgenmin. Men búkil álemniń, kóptegen elderdiń tarıhyn bilemin, al ózimniń tól tarıhymdy bilmeımin. Sondyqtan da men bul ispen Ádebıet ınstıtýtynyń stýdenti bolǵan jyldardan-aq aınalysqan edim. Qazaqtardyń tarıhyn, túrkilerdiń tarıhyn alǵashqy derekkózderinen timiskilep izdeı bastadym. Sondyqtan da bul taqyryp bizder úshin árqashan da ózekti
Degenmen, myna sońǵy shaqyrý bizderge kóptegen nárselerge qol jetkizýge kómektesýi tıis, óıtkeni belgili bir bilimder jınaqtaldy, sonymen qatar áli kúnge deıin túp tarıhymyzdy túgendeı almaı júrgen ózimizdiń tarıhshylarymyzdyń qareketi keıis týdyrady. Óıtkeni, olar ózderiniń halqyn, ultyn jáne tilin qorǵaýdyń ornyna ózderiniń dıssertatsııalaryn qorǵap álek. Mine bul úndeý dál qazirgi ýaqytta solarǵa baǵyttalǵan.
Tarıhshylar da qalamgerler sııaqty, olardyń arasynda talanttylary da bar. Degenmen talantty jazýshylarǵa qaraǵanda, talantty tarıhshylardy az kezdestirdim (kúledi - avtordyń eskertpesi). Mádenıetimizdiń atalǵan janryn damytý úshin Memleket hatshysy kótergen máseleniń zor mańyzy bar. Bul úndeý dúnıetanymy jańa, «oıly» kózqarasy bar talantty tarıhshylardyń jańa býynynyń ósip shyǵýyna septigin tıgizedi dep oılaımyn.
- Uzaq ýaqyttan beri qazaqtardy Kenesary hannyń basy qaıta jatqandyǵy máselesi tolǵandyrady. Siz onyń qaıda ekenin bilesiz be?
- Bul saýaldy tipti Sankt-Peterbordaǵy Ermıtaj murajaıynyń dırektoryna da qoıdym. Eshkim mundaı eksponat týrasynda bilmeıdi. Bar bolǵany osy. Bul eksponat joq! Men buǵan senimdimin ári biz qazirgi ýaqytta bul áńgimelerdiń barlyǵyn bosqa qozdyryp otyrmyz. Atalǵan eksponat bolǵan jaǵdaıda ol jaqtaǵylar ony sonshalyqty qundy sanamas edi. Reseı úshin onyń eshqandaı quny joq. Olar baıaǵyda-aq berer edi. Sondyqtan da, meniń oıymsha, buǵan moıynsunyp, bul taqyrypty jabý kerek sııaqty. Menińshe ol oqıǵa oryn alǵan 19 ǵasyrda-aq qyr astynda qalǵan sııaqty.
- Memlekettik hatshy Marat Tájın tarıhqa arnalǵan jıynda sheteldik qoımalardan qazaqqa qatysty artefaktiler men qujattardy elge qaıtarý qajettiligi týraly aıtqan bolatyn. Sizdińshe álemde mundaı qyzyqty artefaktiler bar ma?
- Bolǵanynyń barlyǵy da ashyldy, al ashylǵandary múldem az ári qazirdiń ózinde bizdiń qorymyzda saqtaýly. Endi jańasyn ashý qajet. Eń qyzyqtysy, qazirgi ýaqytta olardy biz Qazaqstannan da taýyp, asha alamyz. Máselen, men Qorqyt babanyń murasymen aınalysýdy usynamyn. Taıaýda Qyzylordada ótken konferentsııaǵa qatysyp, onda óz áriptesterimdi Qorqyttyń tarıhı tulǵa emes mıftik fıgýra ekendigine sendirýge tyrystym. Ol bizderge Mysyrdan kelip, ata-babalarymyzben 5 myń jyl boıy bizdiń zamanǵa jetken. Qorqyt - bul uıasyna batyp bara jaqtan kún qudaıy.
- Sizdi bul oıǵa ne jeteledi?
- Meniń muny biletinim, birqatar ejelgi mysyrlyq derekkózderin aqtarǵan edim. Olarda jerdiń ústi men astyna kúnniń shyǵýy ári batýy beınelengen ırek jáne tik syzyq belgi bolǵan. Meniń oıymsha, dál osydan ańyz týyndaǵan sııaqty, olar bul belgiden sý jylanynyń sulbasyn ańǵarǵan.
Al Qorqyttyń sý jylanynyń shaǵýynan óletindigi jaıyndaǵy ańyz tek bizde ǵana saqtalǵan. Syrdarııa boıy qazaqtary ǵana ony saqtap qalǵan. Bul Qorqyttyń ólimnen qashyp, jerdiń barlyq túpkirin aralap shyǵatyndyǵy, Syrdarııaǵa oralǵannan keıin ózenniń ortasyna júzip baryp, kilemniń ústinde qobyz tartyp otyrǵandyǵy, sol kezde sý jylany júzip kelip, shaǵyp óltirgendigi týraly ańyz. Mundaı ańyz álemniń basqa birde-bir elinde joq. Tipti túrik mıfologııasynda da Qorqyt týraly onyń danagóı qarııa bolǵandyǵy aıtylady. Jylannyń shaǵýynan ólgendigi sıpattalatyn mundaı sıýjet túrikterde de, ázirbaıjandarda da, túrkimenderde de saqtalmaǵan. Bul bizdiń mádenıetimizdiń jasyn bildiredi. Bul ańyz osydan 5 myń jyl buryn ejelgi Mysyrdan jetip, ǵasyrlar boıy saqtalyp qaldy.
Sondyqtan tarıhshylarǵa aıtarym: dostarym meniń, tarıhpen aınalysyńyzdar, degim keledi. Men aqynmyn ári óz isimmen aınalysyp qana otyra alar edim. Biraq men barlyq kóne jazbalardy aqtaryp, búkil álemnen shýmer, ejelgi mysyr, ejelgi orys, skandınavııa jazbalaryn qotaryp, olardy jazyp alyp, óz halqyma qatysty qandaı da bir derek bilýge umtyldym. Jáne de men kóptegen jaıttarǵa qanyqtym. Alaıda olar (tarıhshylar) «shaınap bergendi» juta almaıdy. Óıtkeni saýatsyz, olar muny túsinbeıdi. Men olarmen shýmer tilinde jalyndy sóz sóılep turǵandaı sezinemin. Biraq meniń qalaı bolǵanda da túsindirgim keledi jáne de endigi ýaqytta doktorlar men akademıkterge emes, túsinigi bar stýdentterge, saýatty balalarǵa aıtamyn. Olar jas kezinen bastap túsine bersin. Men eski sarynda qalǵan ǵalymdarǵa emes, jastarǵa senim artamyn.
- Osy rette bir saýal týyndap otyr: siz taıaýdaǵy suhbattaryńyzdyń birinde álemdegi tanymal ári bedeldi joǵary oqý oryndarynyń kópshiliginiń qurmetti professory ekendigińizdi aıttyńyz. Alaıda elińizde, Qazaqstanda nege dáris oqymaısyz? Óıtkeni sizdiń stýdentterge berer bilimińiz mol ǵoı.
- Ótken jyly ǵoı deımin, men Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde rektordyń oqytýshylardy, fılologtar men tarıhshylardy jınap berýimen sheberlik sabaǵyn ótkizdim. Degenmen, bul tym az. Biraq bastapqy qadam jasaldy ári menińshe bul odan ári jalǵasatyn bolady.
- Máselen, Sizdiń «1001 sóz» atty etımologııalyq kitabyńyzdy mysalǵa alar bolsaq, onda da ózińizdiń izdenisterińizdi keńinen tarqata jazyp bere alar edińiz ǵoı
- Ol áli de jazylý ústinde, bul eńbektiń alǵysózi ǵana jazyldy ári basylymǵa daıyndyq ústinde. Árıne, onda men biraz jaıtty baıandaımyn. Men olardy Máskeýdegi birqatar doktorlarǵa oqýǵa beremin, Qazaqstanda da, degenmen olardyń dym túsinbegendigin baıqaımyn. Sondyqtan da men olardy Ǵalamtor arqyly taratamyn, taralymyn kóbeıtýge kúsh salamyn, adamdar oqysyn. Men myń adamnyń bireýi túsinetindigine senimdimin. Al ondaı myńdyqtar óte kóp. Mıllıon oqyrman jınasaq, onyń myńy taza biletin adamdar bolady.
- Qazaqstandyq-reseılik qarym-qatynasqa, onyń ishinde bizdiń aýmaǵymyzda zymyran synaqtaryna qatysty taıaýdaǵy sózińizge oraı adamdar ǵalamtorda: «Oljas Omaruly Reseımen dos ne dos emestigin aıqyndamaı ma, ony qalaı túsinýge bolady?», dep jaza bastady. Siz osyǵan oraı túsinikteme bere alasyz ba?
- Tarıhı ári bolashaqta da bizder, árıne dospyz ári dos bolýǵa tıistimiz. Bul bizdiń sana-sezimimizde naqty saqtalýy tıisti. Degenmen dostyqta da eskertýler bolatyndyǵy shyndyq qoı? Dostyq qarym-qatynasty jetildirýge múmkindik beretin eskertý dosqa da jasalady. Ol jaqta oryn alyp jatqan jaıttardyń barlyǵy birdeı maǵan unaı bermeıdi. Alaıda, qalaı bolǵanda da búkil ómirimde Reseıge, orys mádenıetine, orys halqyna degen jınalǵan peıilimdi bul keleńsizdikter eńserip kete almaıdy. Mine, dál osy meniń uly kórshimizge degen qarym-qatynasymdy aıqyndaıdy.
- Siz QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınniń Qazaqstan úshin eshqandaı jaman qadamǵa barmaıtyndyǵy jáne transshekaralyq ózenderdi paıdalaný máselesi tek qana kelissózder jolymen sheshiletindigi týraly málimdemesine senesiz be?
- Men úmit artamyn. Ol shyn nıetimen aıtqan da shyǵar. Biraq ol qanshalyqty júzege asyrylady, mine bul bizder úshin óte mańyzdy. Men onyń shynaıylyǵy is júzinde de qýattala túsedi dep oılaımyn.
- Saıttardyń birinde sizdiń Parıjde bergen suhbatyńyz «Oljas Súleımenov: «Bizge Reseı qajet» degen taqyryppen jarııalandy. Sol suhbatqa pikir qaldyrǵan bir oqyrman «Oljas Súleımenov eń aldymen uly aqyn, al nelikten jýrnalıst poezııa týraly biraýyz sóz qozǵamady?», dep jazdy. Demek, qoǵamnyń bilgisi keletini, siz jazýyńyzdy áli jalǵastyrasyz ba?
Poezııa - ámbebap túsinik. Poezııa óleńmen, ispen jáne basqa da jaıttarmen kórinis tabady. Tipti meniń tarıhpen aınalysýymnyń ózi poetıkalyq shyǵarma. «Nevada-Semeı» - bul da meniń poemam. Basqa da kóptegen ister - munyń barlyǵy da aqynnyń bet-beınesi. Al óleńdi men sanaly túrde birazdan beri jazbaımyn. Pýshkıniń «Goda k sýrovoı proze klonıat», degen sózi esime túsip otyr. Ol 37 jasynda prozaǵa bet bura bastaǵan edi. Maǵan da sonymen aınalysýǵa týra kelip otyr. ıAǵnı men jas shaǵymda beıimim bolǵan basqa da janrlardaǵy ózimniń qarym-qabiletimdi kórsete bastadym.