Oljas Qudaıbergenov Ulttyq qordan transfertter alýdy doǵarýdyń naqty joldaryn atady
«Bıýdjet tapshylyǵy taqyryby jıi jazylǵanymen kóbine birjaqty bolyp keledi. Tipti ekonomıkalyq basylymdardyń ózinde jan-jaqty ári tolyqqandy saraptama joq. Degenmen, qoǵamda mundaı talqylaýlardyń júrýi jáne onyń el úshin tikeleı saldarynyń bolmaýy bir másele. Al onyń memlekettik basqarý júıesi ishinde júrýi basqa másele. Bıýdjet tapshylyǵy alǵash ret 1 trln teńgege jetken 2013 jylǵa deıin naqty tsıfrlar qolaıly sııaqty kórinetin. Alaıda, ol kezde jalpy ishki ónim ne bári 35 trln teńge bolsa, 2023 jyly ol 120 trln teńgeden asyp tústi. Soǵan saı bıýdjet tapshylyǵy da 2,8 trln teńgege deıin artty. Dınamıka saqtalǵan jaǵdaıda 2029 jylǵa qaraı memlekettik bıýdjet tapshylyǵy 7 trln teńgege jetedi. Bul qurǵaq tsıfrlar jáne trıllıondar jaıly sóz bolǵanda birshama qaýipti kórinedi. Degenmen, túrli qyrynan qarastyryp kóreıik», - dep jazdy ol Facebook paraqshasynda.
Osy oraıda ekonomıst eń aldymen JІÓ-ge bıýdjet tapshylyǵy araqatynasyn qarastyrady.
«2,8 trln teńgeni 120 trln teńgege bólip, 2,3 paıyz alamyz. Іs júzinde bul 3 paıyzdan tómen. Bul kóptegen eldegi normatıv. Biraq, árıne normatıvten de aýytqýǵa bolady. Keıbiri zańnamalyq turǵyda lımıt bekitedi. JІÓ-niń 10 paıyz deńgeıi qaýipti sanalady. Degenmen, bul oraıda da barlyǵy JІÓ-ge bıýdjet tapshylyǵynyń araqatynasyna baılanysty bolmaq. Qazaqstanda memlekettik bıýdjet 2023 jyly 26,8 trln teńgeni nemese shamamen 22,3 paıyzdy qurady. Damyǵan elderde araqatynas JІÓ-den 40-60 paıyz (salyq júktemesi 2,3 ese joǵary) sheginde aýytqıdy. Sondyqtan olar ózderi úshin qaýipti shekti 10 paıyz dep belgileı alady. Al bizde ol shyndap kelgende bıýdjettiń jartysyna tek. Sondyqtan bizdiń qaýipti shek – 5 paıyz. Iá, biz úshin bazalyq normatıv te 3 paıyzdan 2 paıyzǵa ózgergeni jón sııaqty. Jáne de osy turǵydan alǵanda biz qazirdiń ózinde normatıvten asyp otyrmyz», - dedi Oljas Qudaıbergenov.
Onyń dereginshe, bıýdjet shyǵystary 26,8 trln teńge bolǵandaǵy kiris kólemi 24 trln teńgege teń. Atalǵan qarajattyń 4 trln teńgesin Ulttyq bıýdjetten bólinetin transfertter quraıdy. Al eger bastapqy tapshylyqtyń klassıkalyq formýlasyn (shyǵystardan salyq túsimderin alyp tastaǵan kezde) alsaq, onda tapshylyq 6,8 trln teńge nemese shamamen 5,8 paıyz bolady. Bul da 5 paıyzdyq qaýipti deńgeıden asyp ketedi. Mundaı kezde qorqynyshty bola túsedi. 2023 jyly Ulttyq qor aktıvteri 55 mlrd-tan 60 mlrd dollarǵa deıin artty. Sonymen qatar transfertter de Ulttyq qordyń eselene túsýine múmkindik beretindeı deńgeıde tur. Alaıda, Ulttyq qordan transfertter alynbaǵan jaǵdaıda onyń aktıvteri 70 mlrd dollarǵa deıin artar edi. Jalpy, bıýdjet tapshylyǵy múldem bolmaǵan kezde Ulttyq qordyń jyl saıyn 15-20 mlrd dollarǵa artyp otyrýǵa múmkindigi bar.
«Al elimizdegi bıýdjet tapshylyǵy jasandy bolsa jaǵdaı ne bolmaq? Bizge qaraǵanda munaıda kóp endiretin elder de barshylyq. Biraq, olarda Ulttyq qor joq. Shıkizattyq sektordan alynatyn salyqtyń bári birden bıýdjetke túsedi. Mundaı bolǵan kezde bizdegi bıýdjet birden artylyp shyǵa keledi. Eshqandaı bıýdjet tapshylyǵy bolmaıdy. Uzaq ýaqytsha aralyqta ekonomıkadan resýrstardy alyp, AQSh-tyń memlekettik oblıgatsııalaryna tómen paıyzben salýdyń múdem logıkalyq máni bolmaı qalady. Jáne de jınaq logıkasyna súıene otyryp, Ulttyq qor damyǵan elderdiń memlekettik oblıgatsııalary sanalatyn ótimdiligi joǵary táýekelsiz aktıvterge ınvestıtsııalady. Paradıgmanyń aýysýy (tómen mólsherlemeler dáýiri ótti, qazir joǵary mólsherlemeler uzaq ýaqytqa qaıtyp kelgen sııaqty) da óz áserin tıgizdi - 3-4 jyl buryn satyp alynǵan oblıgatsııalar arzandap, 2022 jyly Ulttyq qorǵa shyǵyn ákeldi. Árıne, olar 2023 jyly óteldi. Biraq, tutastaı alǵanda, memlekettik oblıgatsııalarǵa salý aıtarlyqtaı táýekelsiz emes. Degenmen, elimizdiń qazirgi qarjy qurylymy Ulttyq qordan bas tartýdy halyqaralyq qarjy uıymdary men reıtıngtik qurylymdar teris qabyldaıtyndaı qalyptastyrylǵan. Ekinshi jaǵynan, bizge shıkizattyq tabysqa senýge bolmaıtyn qarjylyq tártip qajet. Óıtkeni, osy ýaqytta jańa ken oryndaryna geologııalyq barlaý men óndirý jappaı júrgizilmese, onda aldaǵy 20-30 jylda olar shynymen de kúrt tómendeıdi. Ulttyq qordyń sol ýaqytqa deıin jınaqtalǵan qarajaty kóp kómektesetinine senimdi emespin. Biraq Ulttyq qorǵa qarajat alý áli de retteledi. Sondyqtan Ulttyq qordyń bolǵany jón», - dedi ekonomıst.
Osy rette Oljas Qudaıbergenov «Ulttyq qordan keminde standartty transfert bolǵan jaǵdaıda bıýdjet tapshylyǵynan arylýǵa bola ma, jalpy Ulttyq qordan qalaı bas tartqan jón, ony qalaı jasaýǵa bolady?» degen saýaldar týyndaıtyndyǵyn atap ótedi. Sonymen qatar onyń sheshiminiń mynadaı birneshe jolyn ataıdy:
1. Samuryq-Qazynadan dıvıdentter.
«2023 jyly Samuryq-Qazynanyń taza tabysy 1,9 trln teńgeni qurady. Munyń ústine 238 mlrd teńge dıvıdent aýdaryldy. Al eger áleýmettik baǵdarlamalardy qarjylandyryn qosar bolsa,q onda tsıfr 460 mlrd teńgege deıin jetedi. Aıta keterligi, bul soma 2022 jydǵy kórsetkishten 1,5 ese kóp jáne tarıhı rekord sanalady. Buǵan qosa, Samuryq-Qazyna 16 trln teńge teńge túsim alǵan kezde 3 trln teńge taza tabys pen 1,5 trln teńge dıvıdent bere alady. Basqasha aıtar bolsaq, bıýdjet tipti aýqymdy ekonomıkalyq reformalar júrgizbeı-aq 1 trln teńge artyq qarajat alady», - dedi ol.
2. Bıýdjet shyǵystary.
«2023 jyly shyǵystar 26,8 trln teńgeni qurady. Shamamen 70 paıyzy – bul qarapaıym operatsııalyq bıýdjet, al 30 paıyzy (nemese 8 trln teńgege jýyǵy) – bul damý bıýdjeti. Bul jerde kiltıpan bar – bıýdjet shyǵystarn qysqartýǵa bolmaıdy, ıaǵnı, ádette bıýdjet shyǵystarynyń qysqartylýy JІÓ-niń qysqarýyna alyp keledi», - dedi Oljas Qudaıbergenov.
Sondyqtan onyń atap ótýinshe, ákimshileýdi mynadaı sharalarmen dhurys júrgizgen jón:
- standarttardy saqtaý (joldary sapaly salý nemese qubyrlardy joldy salǵanǵa deıin tóseý, jol jıektastaryn sırek aýystyrý jáne t.b.). Munyń tıimdiligi – 0,5-den 1 trln teńgege deıin;
- ımportty, ásirese dári-dármekti satyp alý kezinde eldiń jeńildikterge qol jetkizý. Munyń tıimdiligi – 0,5-den 1 trln teńgege deıin;
- qajetsiz shyǵystardy aýystyrý (forýmdar, eskertkishter, ımıdjdik is-sharalar jáne basqalary). Munyń tıimdiligi – 100-den 300 mlrd teńgege deıin;
Bıýdjettik bıýrokratııany joıý jáne ekonomıkalyq mýltıplıkator tolyqqanjy jumys isteýi úshin kassalyq alshaqtyqty qarjylandyrýǵa arnalǵan bıznes shyǵystaryn qysqartý masaqytnda bıýdjetten tys bastamalardy jedel qarjylandyrý. Munyń tıimdiligi – 1-den 2 trln teńgege deıin.
3. Shynaıy qazaqstandyq qamtý.
«Jer qoınaýyn paıdalanýshylar, ásirese, sheteldikter «el ishindegi qundylyq» degen sııaqty ádemi sózderge erik bergenimen, shyn máninde, olar kóbirek aıtqan saıyn, sol qundylyqtarǵa mán bere bermeıdi. Qazir jergilikti qamtýdyń naqty úlesin 50 paıyz deńgeıinde qalaǵanymyzben shyn máninde 10-15 paıyzǵa deıin tómendedi. Sondaı-aq memlekettik organdardyń ózderi de naqty jergilikti qamtýdy (mysaly, jıhaz, áskerı kıim jáne basqalary shyn máninde shetelde jasalady) kórsekeni jón. Oǵan qosa, eshnárse óndirmeıtin jáne tek ımporttaýmen aınalysatyndar birazdan beri alǵan ónerkásiptik sertıfıkat tujyrymdamasyn qaıta qaraý kerek. Bul baǵyt jumys durys júrgizilse, bıýdjetke qosymsha 1-3 trln teńge túsedi», - dedi ol.
4. TKSh sektoryn yryqtandyrý jáne jańǵyrtý
Sarapshynyń aıtýynsha, bul baǵytta ınvestıtsııanyń ornyna uzaqmerzimdi tarıfterdi belgileý elge keletin ınvestıtsııa kólemin kúrt arttyryp qana qoımaı jańa jumys oryndarynyń ashylýyna septigin tıgizedi. Sonymen qatar salyq túsimderi 1-den 2 trln teńgege deıin artady. Buǵan qosa, yryqtandyrý aýqymyna baılanysty krosssýbsıdııalaýǵa arnalǵan bıýdjet shyǵystary tómendeıdi.
5. Kólegeıli ekonomıka
Onyń paıymynsha, JІÓ-niń 30 jáne jalaqy qorynyń 50 paıyzy kólegeıde jatyr. Bul sektordaǵy shynaıy reformanyń bolmaýy eldi adal azamatttarǵa salyq júktemesin arttyrýǵa ıtermelep otyr. Jalaqysyn taza alatyn adamdarǵa 1-2 paıyzben ıpoteka bergen jaǵdaıda kólegeıli jalaqy birden joıylady. Bul rette ÁSMQ, MÁMS, BJZQ qorlary tolyǵyp, ataýly áleýmettik kómekke, baspana baǵdarlamasyna jáne basqalaryna arnalǵan bıýdjet shyǵystary qysqarady. Qosymsha salyq túsimderi 1-den 2 trln teńgege deıin jetip, shyǵystar 0,5-ten 1 trln teńgege deıin qysqarady.
Qorytyndysynda bıýdjet kirisi 5 trln teńgege ósip, al shyǵysy 2,1 trln teńgege qysarady, ıaǵnı 7,1 trln teńge paıda bolady. Bul qarajat 2023 jylǵy 2,8 trln trln teńge mólsherinde bıýdjet tapshylyǵyn tolyǵymen jaýyp qoımaı Ulttyq qordan transfert túrinde 4 trln teńge alýdyń jolyn kesedi. Munyń ústine jaratylmaǵan 300 mlrd teńge artyq qarajat qalady. Ony memlekettik qaryzdy óteýge jáne oǵan qyzmet kórsetý shyǵystaryn qysqartýǵa jumsaýǵa bolady.
Eger osynyń barlyǵy jasalsa, onda Ulttyq qor jylyna 15-20 mlrd dollarǵa emes, 30-40 mlrd dollarǵa ósedi. Óıtkeni jergilikti qamtý durys bolǵan jaǵdaıynda ımport azaıady. Al durys ekonomıkalyq saıasat pen bıýrokratııany joıýdyń ekinshi áseri bızneske shyǵyndar men taýarlardyń ózindik quny men baǵasyn tómendetýge múmkindik beredi.
«Qazaqstan únemi saýda profıtsıti bar el. Dál osy jaıt shyndap kelgende bıýdjettiń artylýyna da bolýyna septigin tıgize alady. Naqtyraq aıtqanda, bıýdjet tapshylyǵynyń mundaı jaǵdaıynda jasaýǵa tyrysý qajet. Álemde resýrstarynyń joqtyǵyna qaramastan eń aldymen turaqty saýda profıtsıtine, al odan keıin bıýdjettiń turaqty artylýyna jaǵdaı jasaǵan elder bar. Túptep kelgende, búginnen bastasaq, aldaǵy 3-5 jyldyń ishinde Qazaqstannyń atalǵan tizimge kirýine múmkindik jasaýǵa bolady», - dedi Oljas Qudaıbergenov.