Oljas Qudaıbergenov: Bank júıesi ashyqtyǵynyń bes draıveri
Halyqaralyq tájirıbege sáıkes, bank júıesiniń ashyqtyǵyn arttyrýdyń bes basty draıveri bar:
1. Naryqtaǵy joǵary jáne salaýatty básekelestik
2. Ortalyq bank tarapynan táýelsiz qadaǵalaý
3. Qarjy tehnologııalaryn damytý
4. Bankterdiń korporatıvtik basqarýyn jaqsartý
5. Halyqtyń qarjylyq saýattylyǵynyń ósýi.
Kelesi taraýlarda biz barlyq tarmaqty jan-jaqty taratyp kórsetemiz, biraq qazaqstandyq jaǵdaıda taǵy bir draıver kerek, ol – valıýtada kredıt berýge tyıym salý sharty, olaı etpese nashar kredıtterdiń paıda bolý múmkindigi, olardy jasyrý faktileri jáne t. b. jaǵdaılar oryn alady. Bankterdiń turaqtylyǵyna, negizinen, berilgen kredıtterdiń sapasy (qaıtarylýy) áser etedi. Eger kredıt shetel valıýtasymen berilse, joǵaryda kórsetilgen bes draıver bolǵannyń ózinde de, valıýtalyq nesıe nasharlaıdy. Árıne, valıýtalyq nesıeni eksporttaýshylar alatyn jaǵdaılar bar, biraq kóbinese olar nesıege muqtaj emes.
Draıverlerdi sıpattaýǵa kóshpes buryn, jahandyq básekege qabilettilik ındeksiniń qorytyndysy boıynsha 2018-2019 jyldary Qazaqstan 141 eldiń ishinde 55-shi oryndy, al qarjy júıesiniń básekege qabilettilik kórsetkishi boıynsha tek 104–shi oryndy, onyń ishinde bankterdiń turaqtylyǵy boıynsha – 121-shi oryndy ıelengenin eske salyp ótkim keledi. Sońǵy kórsetkish kásipkerler men kompanııalardyń top-menedjmentiniń saýalnamasynyń nátıjeleri boıynsha qalyptasady. Bul bıznestiń otandyq bankterge degen senim deńgeıiniń tómendigin kórsetedi. Gonkong, AQSh, Fınlıandııa, Sıngapýr, Ulybrıtanııa qarjy salasyndaǵy jahandyq kóshbasshylar bolyp qalyp otyr. Eger dınamıkany qadaǵalaıtyn bolsaq, Qazaqstandaǵy bank sektory stagnatsııaǵa ushyrap otyr jáne qandaı da bir batyl is-áreketsiz jaǵdaıdy ózgertý ekitalaı.
Naryqtaǵy joǵary jáne salaýatty básekelestik
Básekelestik naryqtyń tıimdiligin arttyratyny, onyń qatysýshylaryn bıznes-modelderdi jetildirýge, ınnovatsııalyq sheshimderdi qoldanýǵa jáne tutynýshylardyń suranystaryn tolyq qanaǵattandyrýǵa yntalandyratyny barshaǵa túsinikti.
Bank sektory jaǵdaıynda básekelestikti úsh jazyqtyqta qarastyrýǵa bolady:
1. Bankter men qor naryǵy arasyndaǵy básekelestik.
Qazaqstanda 32% úlesi bar banktik kredıtter, qor naryǵynyń 1% úlesine qarsy, kásipkerlerdi qarjylandyrýdyń negizgi kózi bolyp tabylady (menshikti qarajat – 38%, sheteldik ınvestıtsııalar men kredıtter – 29%). Shyn máninde, qor naryǵy «sulyqsyz», biraq ekinshi jaǵynan, kapıtal ıeleri ınvestıtsııalaý obektilerin qor bırjasyz-aq tabady. Bul naryq syıymdylyǵyn birshama taryltady, biraq ázirge óz qarajaty esebinen qarjylandyrýdy kredıt berý kólemimen shamalas deýge bolady. Árıne, zań jumys istegen kezde qor bırjasy arqyly qarjylandyrýdy tartý nusqasy tanymal bolady.
2. Qazaqstandyq bankter arasyndaǵy básekelestik.
Qazirgi ýaqytta qazaqstandyq bankterdi qarjylandyrýdyń negizgi kózi klıentterdiń salymdary bolyp otyr, olardyń bankterdiń mindettemelerindegi úlesi 2009 jylǵy 44%-dan 2019 jyly 75%-ǵa deıin ósti. Bul rette jumys istep turǵan 28 banktiń beseýi klıentter salymdarynyń 66%-yna ıe bolyp otyr. Qazaqstandyq bank sektory olıgopolııaǵa beıim ekeni anyq.
Olıgopolııany oıynshylardyń kóp sanynyń básekelestiginen nashar dep aıtýǵa bolmaıdy, onyń ústine, qazaqstandyq jaǵdaıda iri bankter klıent úshin óte tıimdi kúresýi múmkin, bul jaǵdaıda básekelestik tipti bankterdiń turaqtylyǵyna zııan keltirýi yqtımal. Tutastaı alǵanda, affılıırlený bolmaǵan kezde olıgopolııa iri bankterdiń salystyrmaly túrde kúshti jáne tıimdi, sondaı-aq Ortalyq bankke olardy baqylaý ońaı degendi bildiredi. Biraq, árıne, olıgopolııa kezinde júıelik kúıreý jáne bıznes-modelderdiń eskirýi táýekelderi artady.
3. Qazaqstandyq bankter men sheteldik bankterdiń Qazaqstandaǵy enshiles uıymdary arasyndaǵy básekelestik.
Qazaqstanda sheteldik qatysýy bar 14 bank, onyń ishinde 12 enshiles bank jumys isteıdi. Klıentterdiń jıyntyq salymdaryndaǵy olardyń úlesi sońǵy 3 jylda 15%-dan 20%-ǵa deıin ósti. Onyń ishinde reseılik bankterdiń úlesi 12% quraıdy, onyń ishinde Sberbank AQ EB – 9%, al qytaılyq – 4%. Bul sheteldik bankterge degen senimniń birtindep óskenin kórsetedi.
Sheteldik bankterdiń qazaqstandyq naryqqa kirýine basty kedergiler mynalar: bank lıtsenzııasyn alý, bas kompanııa aktıvteriniń mólsheri boıynsha shegi jáne valıýtalyq táýekelder. Alaıda, 2021 jyly qarjy sektoryndaǵy Dúnıejúzilik saýda uıymy (DSU) erejeleriniń Qazaqstanda kúshine enýi boıynsha 5 jyldyq ótpeli kezeńniń aıaqtalýy kútilýde. Nátıjesinde, «ata-analyq» bankterdiń keminde 20 mlrd AQSh dollary mólsherinde aktıvteri bolǵan jaǵdaıda, halyqtan tartylatyn depozıtterdiń eń az mólsheri boıynsha shekteı otyryp, sheteldik bankter men saqtandyrý uıymdary tikeleı fılıaldardy qurýǵa ruqsat alady. Qarjy qyzmetteri naryǵyna qol jetkizýdi osyndaı lıberalızatsııalaýy básekelestiktiń kúsheıýine, tıisinshe qarjy qyzmetteri sapasynyń standarttaryn arttyrýǵa ákelýi múmkin.
Ortalyq bank tarapynan táýelsiz qadaǵalaý
Sońǵy bes jyl ishinde Qazaqstan Ulttyq Banki halyq tarapynan kóp narazylyq aldy, bul oǵan degen senimge aıtarlyqtaı áser etti. Damyǵan elderde áleýmettik saýalnamaǵa sáıkes halyqtyń jartysyna jýyǵy qarjy rettegishiniń jumysyna senim nemese qanaǵattanýshylyq bildiredi (Ulybrıtanııada – 42%, ortasha Eýroodaq boıynsha – 42%, Japonııada – 44%, AQSh-ta – 48%).
Problemalar men kemshilikter, árıne, álemniń barlyq elderinde bar, alaıda bul jaǵdaıda olarǵa ýaqtyly jáne tıimdi jaýap qaıtarýdyń mańyzy zor. Damyǵan elderde qadaǵalaý organynyń táýelsizdigi men ashyqtyǵyna erekshe kóńil bólinedi. Al qazaqstandyq retteýshiniń basqa memlekettik organdarǵa táýeldiligi men halyqpen baılanys arnalarynyń álsizdigin qaraıǵy kózqaraspen baıqaýǵa bolady.
«Álemdegi eń úzdik ortalyq bank» marapatyn 2019 jyly Monetary Authority of Singapore (MAS) aldy. Onyń basshysy Ravı Menonnyń aıtýynsha, «sońǵy 40 jylda bılik MAS-qa birde-bir ret qysym jasamaǵan: monetarlyq saıasatty álsiretýge de, bankke lıtsenzııa berýge de, ony aıyrýǵa da tyryspady». Biriktirilgen qarjylyq qadaǵalaýshy retinde MAS barlyq qarjy ınstıtýttaryn prýdentsııalyq baqylaýdyń arqasynda qarjylyq qyzmetterdiń salaýatty sektoryna yqpal etedi. Central Banking basylymdary «MAS-tyń qadaǵalaý jáne normatıvtik-quqyqtyq praktıkasyn jetildirý jáne onyń jańa tehnologııalardy damytýǵa járdemdesýge ázirligin» aıryqsha atap kórsetýde.
Qarjy tehnologııalaryn damytý
Jańa tehnologııalar is júzinde barlyq qarjy ındýstrııasyn ózgertedi. Qyzmet kórsetý tásilderi, qarjy uıymdarynyń operatsııalyq tıimdiligi men básekege qabilettiligi jetildirilýde.
Blokcheın tehnologııasy bank operatsııalaryn júrgizý kezinde «senimsizdikti» joıý arqyly operatsııalardy jedeldetýge kómektesedi. Blokcheın tranzaktsııalarynda barlyq taraptar platformaǵa baılanysty, jańartýlar birden oryn alady jáne jazylǵan derekterdi ózgertý múmkindigin boldyrmaıdy. Mysaly, HSBC Banki 2018 jyldyń mamyr aıynda blokcheın platformasynda akkredıtıv shyǵardy jáne málimetter almasý ádette osyndaı operatsııalar úshin talap etilgen bes-on kúnmen salystyrǵanda 24 saǵat ishinde júrgiziledi dep málimdedi.
Bank júıesiniń ashyqtyǵyn arttyrýǵa yqpal etetin Sandyq qarjy ınfraqurylymynyń taǵy bir elementi - Open API. Bul ІT-kompanııalarǵa arnalǵan ámbebap ınterfeıs, onyń kómegimen ázirleýshi ekinshi deńgeıli bankke qosyla alady jáne oǵan qoljetimdi derektermen ózara árekettese alady. Mysaly, adamǵa bir qosymshanyń kómegimen túrli bankterde óz aqshasyn basqarýǵa múmkindik beredi. Qazaqstanda Open API ishinara engizilýde, biraq zańnamalarǵa qosymsha ózgerister qajet. 2020 jyldan bastap belsendi engiziledi dep kútilýde. Sonymen qatar, Ulybrıtanııada eldiń jeke tulǵalardyń 80-90% shottaryn ustaýshy bolyp tabylatyn 9 iri banki 2018 jyldyń 13 qańtarynan bastap Open API qoldanýǵa mindetti.
Sonymen qatar, jańa tehnologııalardy engizý, ádette, bankterdiń turaqty problemalaryn ishinara sheshýge kómektesedi. Kóptegen bankter úshin basty mindet uıymdyq ıkemdilikke qol jetkizý bolyp tabylady. Bul úshin personaldy basqarý tásilderin ózgertý jáne qatysýshylardyń neǵurlym keń ekojúıesi sheńberinde klıentter úshin paıdaly sheshimder qabyldaý boıynsha strategııalyq áriptestik qurý qajet.
Bankterdiń korporatıvtik basqarýyn jaqsartý
Qazirgi ýaqytta Ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen damý uıymynyń (EYDU) múshe elderindegi ozyq praktıkaǵa sáıkes, táýelsiz dırektorlardyń burynǵy jumys orny boıynsha atqarýshy basshylyqpen eshqandaı baılanysy, eleýli iskerlik baılanysy bolmaýy, olardan qosymsha syıaqy almaýy, basqa kompanııalardyń dırektorlar keńesterinde múshelikte nemese menedjment ókilderimen tyǵyz otbasylyq baılanysta bolmaýy kerek. Budan basqa, EYDU-na múshe elderdiń úshten birinen astamynda qoldanystaǵy korporatıvtik basqarýdyń ulttyq kodeksterinde, onyń ishinde eki deńgeıli júıe engizilgen elderde de táýelsiz dırektorlardyń aktsııalardyń baqylaý paketin ustaýshylardan táýelsizdigin qamtamasyz etý qajettigi eskertiledi.
Osy qaǵıdattarǵa sáıkestilik qarjylyq jáne ekonomıkalyq turaqtylyq pen tıimdiliktiń, kásipkerlik qyzmette adaldyq ahýalyn qurýdyń, uzaq merzimdi kapıtal salymdaryn yntalandyrýdyń kepili dep tanylyp otyr.
Іs júzinde barlyq atalǵan prıntsıpter «Aktsıonerlik qoǵamdar týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bankter jáne bank qyzmeti týraly» QR zańdarynda kórinis tapqan, alaıda is júzinde olardy aınalyp ótýdiń joldary bar. Máselen, keıbir qazaqstandyq bankterde, jekelegen jaǵdaılarda tek formaldy túrde ǵana bar táýelsiz dırektorlardy qosa alǵanda, basqarma men dırektorlar keńesin tolyq jańartý qajet.
Halyqtyń qarjylyq saýattylyǵy
Búgingi tańda Qazaqstanda bankterdiń ashyqtyǵyna degen sezimtaldyqty negizinen depozıt somasy 10 mıllıon teńgeden asatyn, ıaǵnı qazaqstandyq depozıtterge kepildik berý qory saqtandyrǵan kólemdegi salymshylar kórsetedi. Qalǵan salymshylar BAQ nemese áleýmettik jelilerde jaǵymsyz aqparat paıda bolǵan kezde ǵana jaýap beredi. Ekinshi jaǵynan, qarjylyq saýattylyq panatseıa retinde qarastyrylmaýy tıis – árbir adamnyń óz mamandandyǵy men ómirlik jaǵdaılary bar, osyndaı jaǵdaılar olarǵa qarjy sektorynyń «kedir-budyrlaryn» túsinýge múmkindik bermeıdi. Oǵan qosa, adam bir kitapty oqyp, endi bank júıesiniń qalaı jumys isteıtinin túsinemin dep oılap, kásibılik ıllıýzııasyna ushyraýy múmkin.
Adamdardyń qarjylyq saýattylyǵy kúndelikti kezdesetin qarapaıym operatsııalar men mehanızmderdi qanshalyqty túsinetinimen anyqtalady. Standard & Poor's zertteýlerine sáıkes Qazaqstandaǵy eresek halyqtyń qarjylyq saýattylyǵynyń deńgeıi 40% quraıdy, bul TMD-nyń basqa elderine qaraǵanda jaqsy, biraq damyǵan elderge qaraǵanda nashar (ortasha 55%).
Halyqtyń qarjylyq saýattylyǵynyń ósýi bank qyzmetiniń ashyqtyǵyna degen suranysty arttyra otyryp, salaýatty básekelestikke járdemdesetin bolady. Bul rette shet elderdiń tájirıbesine sáıkes qarjylyq saýattylyqty oqytýdy uzaq merzimdi josparlaý erekshelikterin túsindire otyryp, mektepten bastaý qajet.
2021 jyldan keıin ómir bar ma?
Sońǵy on jylda jıilep ketken qazaqstandyq bankterdiń «kenetten» bolatyn defolttary jumys istep turǵan bankterdiń naqty turaqtylyǵyna jáne olar jarııalaıtyn eseptilikke kúmán keltirýge májbúrleıdi. Biraq halyq qalyptasqan ádet boıynsha iri bankterdiń bestigine aqsha aýdarýǵa tyrysady, al qalǵandary klıenttiń senimi úshin qoldarynan kelgen barlyq tásilmen kúresedi. Degenmen, jergilikti bankte ornalastyrýdan góri birshama qıyndaý bolsa da, bilikti degen salymshylardyń sheteldik bankterde aqsha saqtaýǵa degen umtylystary bar.
Alaıda, 2021 jyly sheteldik bankterdiń qazaqstandyq naryqqa kirýi ońaılatylatynyn eskersek, bank sektoryndaǵy básekelestik kúsheıe túsetini anyq. Halyq tańdaýǵa ıe bolǵannan keıin sheteldik banktiń paıdasyna tańdaý jasaıtyny ábden múmkin. Biraq jergilikti bankterde áli de bıznes-modelderdi jetildirý, qarjylyq tehnologııalardy belsendi engizý, sondaı-aq korporatıvtik basqarý standarttaryna tolyq sáıkestenýge jáne qyzmettiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýge ýaqyttary áli bar. Eger bári aqylmen jasalsa, onda olar 2021 jyldan keıin de ómir súredi dep aıtýǵa bolady.