Óleńti ózenindegi bóget: 80 sharýa sýsyz, Aqkól-Jaıylma nýsyz qalǵaly tur
Túsiniktirek bolýy úshin aıtyp óteıik, aýyldyq ákimdik Óleńti ózenindegi eski bógetti 2022 jyly ashyq aýktsıonǵa shyǵaryp, ony Aqmola oblysy Ereımentaý aýdanyndaǵy «Aıdar» ShQ satyp alǵan. Jeke kásipker Aıdar Nyǵmetov Qaraǵandy jaqtan ózendi boılap aǵyp keletin mol sýdy paıdalanyp, mal bordaqylaıtyn fermalaryn damytpaq. Osylaısha ózenniń joǵary aǵysyndaǵy bóget bekitilip, aǵyn shektelgen. Budan Ekibastuzdyń aýyldyq aımaǵy men Aqtoǵaı aýdanynyń qyr bóligindegi sharýalar zardap shegip otyr.
Byltyr kóktemde bógettiń saldarynan mol sýdyń yryzdyǵy Pavlodar jaqqa ótpeı qaldy. Saldarynan Ekibastuzdaǵy Aqkól-Jaıylma óńiri men Aqtoǵaı aýdanynyń qyrdaǵy aýyldary jazda tirshilik nárinsiz qalyp, jaıylymdar men shabyndyqtar tabıǵı apatqa ushyrady. Aınala aq taqyrǵa aınalyp, shabyndyqtar qýrap qaldy. Byltyr qýańshylyq qos ókpeden qysqan ýaqytta mal azyǵy bul óńirde qasqaldaqtyń qanyndaı qat bolyp, al onyń baǵasy kóz ilespes jyldamdyqpen qymbattaǵanyn kóz kórdi. Sharýashylyqtar shóp shabatyn jer tappaı qınaldy.
Osy bir súreńsiz jaǵdaı bıyl taǵy qaıtalanatyndaı. Aqkól-Jaıylma atyrabyna sý jetpese, jergilikti faýna men floraǵa adam aıtqysyz ekologııalyq qaýip tónedi.
Al Qaraǵandy jaqtan Óleńti ózeniniń arnasymen mol sý ústi-ústine kelip jatyr. Bógettiń bergi jaǵyna qarasańyz, kishkene ǵana qubyrdan jylamsyrap aǵyp turǵan bolmashy sýdy ǵana kóresiz. Jyldamdyǵy sekýndyna nebári 1-2 tekshe metr sý ózenniń tómengi jaǵyna ketpek túgili, jolaı jerge sińip joǵalady.
Sotsıalıstik Eńbek eri, Pavlodar oblysy men Ekibastuz qalasynyń Qurmetti azamaty Bóken Qyzǵarın aqmolalyq kásipkerdiń bul qylyǵyna qatty qynjylyp otyr.
«Qaraǵym, mynaý Ekibastuz aýyldyq okrýgi túgeldeı Óleńtiniń sýyna táýeldimiz. Aýmaqta Taı, Kóksıyr, Taldyqamys, Qarajar aýyldarynyń ózinde 40-qa tarta sharýa qojalyǵy bar. Solardyń barlyǵy jyl saıyn osy Óleńtiniń tasyǵanyn kútip, jazda jaıylmalarynan shóp shaýyp keldi. Bul úrdis, mine, eki jyldan beri úzildi. Onyń ústine, Aqkól-Jaıylmadaǵy Áýlıekól bastaǵan 9 kól de (Áýlıekól, Básentıin, Qyldykól, Sasyqkól, Ómirzaq, Bozaıǵyr, Aşykól, Kóktóbe, Toqqyly) osy ózen arqyly kóktemde aǵyp keletin mol sýǵa táýeldi. Jergilikti turǵyndar el-jurttyń kúrematyryna aınalǵan Óleńtiniń sýyn bógemeýdi surap otyr. Sáýir aıynyń ortasyna taman Óleńtiniń arnasyna syımaı aqqan mol sý saı-salany toltyryp, ózen boıyn en jaılaǵan aýyldardyń berekesin kirgizedi. Aınalanyń bári jarqyraǵan sýǵa aınalyp, qustar qıqýlap, jan-janýar asyr salyp, abyr-sabyr bolyp jatady. Ejelden jalǵasqan osy bir tabıǵı úrdis ǵasyrlar boıy qalpyn buzbaı, óńirdiń Aqkól-Jaıylma atalýy da sodan. Tasyǵan sý atyrapta bir-eki apta turaqtasa jetip jatyr, aınala jasyl shalǵynǵa bólenip, jaıylymdar men shabyndyqtar jetkilikti ylǵal tartyp úlgeredi. Endi, mine, bir ǵana sharýashylyqtyń paıdasy úshin qanshama adam beınet shekpekshi. Bulaı jalǵasa berse malyna azyq tappaǵan eldiń jaǵdaıy qıyndaıdy», - dep muńyn shaqty aqsaqal.
Jýyqta óńirdiń azamattary Óleńti okrýgine toptanyp baryp, ózenniń joǵary jaǵynan aǵyp kelip, bógetke tireletin mol sýdyń qaıda ketip jatqanyn anyqtaǵan. Aıtýlarynsha, tómengi jaqqa jiberilmegen tirshilik nári aıdalaǵa aǵyp, sortań jerdegi Oınaq kóline quıylyp jatyr. Ol jer – jazda qurǵap qalatyn, berekesiz aýmaq. Al «Aıdar» ShQ kópjyldyq shóp ósirmekshi bolǵan 1 myń gektar jerge qajet sý onsyz da jetkilikti» dep esepteıdi turǵyndar.
«Halqymyzdyń «Qas ekenin qabaǵynan tany, sarań ekenin tabaǵynan tany» degen naqyly bar. Mynaý kórshi jatqan oblys kásipkeriniń qylyǵy arqamyzǵa aıazdaı batady. Tek bizdiń óńir emes, óz oblysyndaǵy Ajy, Qoıtas aýyldaryna sý jetkizbeı, zar qaqsatyp jatyr. Osy bógettiń kesirinen sońǵy eki jylda Óleńtiniń tómengi aǵysy múlde qurǵap qaldy. Osydan birer kún buryn bógetke baryp, el azamattary dron ushyryp, aınalany beınejazbaǵa túsirdi. Sonda baıqaǵanymyz sý taqyr dalaǵa bosqa aǵyp ketip jatyr. Óleńti ózeni talaı jyldar boıy Ereımentaý aýdany men bizdiń Aqkól-Jaıylmany jarylqap turǵan. 2017-2018 jyldary ózen qatty tasyǵanda arna arqyly 15-20 mlrd tekshe metrdeı sý keldi. Ol sý Shiderti ózenine deıin baryp quıylǵanyna kýá bolǵanbyz. Byltyr Ekologııa mınıstri Zúlfııa Súleımenova Ekibastuzǵa kelgende bir top sharýashylyq basshylary problemany jaıyp salyp, kómektesýdi ótingen. Mınıstr bul jaǵdaıdy ádiletsiz, tipti zańǵa qaıshy áreket sanaıtynyn aıtyp, jaýapty mekemeler aınalysyp, túpkilikti sheship beretinin ýáde etken. Alaıda ol mınıstrlik keıin ekige bólinip, al Z. Súleımenovanyń ózi qyzmetinen ketti. Bizde mınıstrler aýyssa, barlyq másele sonymen sýǵa aǵyp ketetindeı. Bul aýmaqtaǵy shabyndyqtar bolmasa, halyq ómir súre almaıtyny ámbege aıan. Osy tóńirekte turatyn 3000-nan astam adam 15 myń qara malǵa, 10 myńnan astam usaq malǵa shópti sol jerlerden shaýyp alady. Sondyqtan bóget buzylýy kerek nemese ondaǵy shlıýzder talapqa saı etip qaıta salynýy kerek», - dep óz oıymen bólisti aýyl sharýashylyǵy salasynyń qurmetti ardageri Myrzaǵalı Erǵalıev.
Aıtpaqshy, byltyr bul máselege depýtattar men qoǵam belsendileri de aralasyp, máseleni sheshýge tyrysyp kórgen. Alaıda «Aıdar» ShQ-nyń barlyq qujaty durys bolyp shyqty. Óleńti aýyldyq okrýginiń ákimi Almagúl Mustafına álgi jerde buryn eski gıdrotehnıkalyq qurylys bolǵanyn, ony aýyl ákimdigi 2022 jyly aýktsıon arqyly atalǵan sharýashylyqqa 8,9 mln teńgege satyp jibergenin málimdedi. Ákimniń oıynsha, bul – strategııalyq nysan emes. Azamattyq kodekstiń 242-babynda mundaı qurylystar sý saqtaý orny retinde kórsetilgen. Al bóget 1976 jyly salynǵan. Kezinde shlıýzi, 7-8 tarmaǵy bolǵan. Aýyldar ony jerdi shalǵyndandyrý maqsatynda paıdalanǵan. Keıin talqandalyp, jaramaı qalǵan. Esesine mol sý esh bógetsiz tómengi jaqqa aǵyp otyrǵan. Alaıda «Aıdar» ShQ bógetti qalpyna keltirerde tómengi aǵysta ornalasqan aýyldardyń halqymen múlde kelisimge de kelmepti. Tipti, Oınaq kóline sýdyń tekke aǵyp ketpeýi úshin durys bóget te turǵyzbaǵan.
Ekibastuz aýyldyq okrýginiń ákimi Janat Ibraevtyń sózinshe, jobada betondalǵan shlıýzi bar, qubyrynyń ishine jeńil mashına syıyp ketetindeı bóget bolady dep kórsetilgenimen, saıyp kelgende dıametri 100 mm-lik qubyry ǵana bar topyraq qabyrǵa paıda bolǵan. Bıiktigi – 3-4 metr, eni birneshe júk kóligi qatar júrip óterlikteı bógetten ózen sýy qansha mol jınalsa da óte almaıdy deıdi. Jergilikti ákimdiktiń bul shalys qadamy aǵystyń tómengi jaǵynda ornalasqan Pavlodar óńiriniń aýyldaryna jáne Aqmola oblysynda ornalasqan eldi mekenderdiń damýyna ekologııalyq turǵydan apattyq jaǵdaı týdyryp tur.
«Negizi Óleńti ózeni Qaraǵandy jaqtan bastalyp, onyń uzyndyǵy Aqmola oblysynda – 91, al Pavlodar oblysynda 170 kılometrden asady. Kóktemde tasyp aqqanda Pavlodar aýmaǵynda ol áýeli Áýlıekóldi toltyryp, sý mol bolǵan jyldary Shidertimen qosylyp 100 kılometr jerdegi Shyǵanaqqa deıin aǵyp barady. Al ár kóktemde Shiderti ózeni arqyly Sátbaev arnasynan bosatylatyn sý bul aýmaqqa múlde kelmeıdi. Óleńtiden ózge arterııalyq sý kózi joq. Sondyqtan kásipker retteletin shlıýz jasaýy kerek. Qazirgi qoıǵan shlıýzderi múlde jaramaıdy. Ózenniń negizgi arnasyna qoıylǵan shlıýz tym bıikte, qalǵandaryn shóp-shalań basyp qalǵan», - deıdi J. Ibraev.
Al «Aıdar» ShQ basshysynyń orynbasary Qonysbek Nurǵazın Óleńti ózenindegi bógettiń jańadan salynbaǵanyn, bul qurylys keńes zamanynda da bolǵanyn aıtady.
«Bizdiń sharýashylyq qırap jatqan eski bógetti jóndep, qalpyna keltirdi. Negizgi arna ótetin jerge 80 mm-lik eki qubyr jáne árirekte birneshe shlıýz jasadyq. Shlıýzderdi kóktemde shóp-shalań basyp qalǵany ras, ony qyzmetkerlerimiz tazartty. Qojalyqtyń ıeliginde 500 jylqy jáne 500 iri qara malymyz bar. Solarǵa 1200 gektar shabyndyqtan shóp shabamyz. Óleńtiniń sýy sol jerlerdi shalǵyndy etýge arnalǵan. «Ózendi tas qamal etip bekitip tastady» degen aqparat durys emes, qubyr arqyly tómengi jaqqa ketip jatyr. Al Oınaq kólin toltyrǵan sý beri qaraı qaıtyp, arnaǵa quıylady. Buryn bul úrdis bolǵan. Sondyqtan biz eshbir zańdy buzyp otyrǵan joqpyz», - dep jaýap berdi qojalyq ókili.
Onyń aıtýynsha, sharýashylyqta sý mamandary joq, soǵan oraı qubyrlar arqyly tómengi jaqqa qansha sý aǵyp jatqanyn aıtý múmkin emes kórinedi.
Máseleniń izimen Sý resýrstary komıtetiniń sý resýrstaryn paıdalaný jáne qorǵaý jónindegi «Ertis» basseındik ınspektsııasyna habarlastyq. Basshynyń orynbasary Eleýsiz Qambarovtyń sózinshe, «Aıdar» ShQ-da barlyq qajetti qujat, jer ýchaskesine jekemenshik quqyǵyna arnalǵan akti, tehnıkalyq tólqujat, jergilikti jer paıdalaný mekemeleriniń ruqsaty, aýktsıonda ádil satyp alǵany týraly anyqtama qaǵazy bar, ıaǵnı zań turǵysynan bári durys.
«Sý salasyn retteý salasynda 20 jyldaı eńbek etip kelemin. Mundaı kúrdeli máselege ómirimde birinshi ret ushyrasyp otyrmyn, - dep moıyndady maman. - Bógettiń jalpy uzyndyǵy bir shaqyrymdaı, ózenniń aǵysy ornalasqan jerde eshbir shlıýz joq. Tek óte joǵary deńgeıde qubyr ǵana ornalasqan. Odan sý óte almaıdy. Al shalǵaıda ornalasqan shlıýzdan sý az kólemde ǵana aǵyp keletin sııaqty. Biraq biz ol bógetti buzyp tastaı almaımyz, ol – jekemenshiktiń ıeliginde turǵan nysan. Qoldanystaǵy zań oǵan múmkindik bermeıdi. Árıne shyryldap otyrǵan sharýalarǵa kómekteskimiz keledi. Biraq bul máseleni sot qana sheshe alady, ıaǵnı sottyń kúshimen Óleńti aýyldyq okrýgi ákiminiń áýel bastaǵy aýktsıon ótkizý týraly sheshiminiń kúshin joıý kerek. Sonda baryp qana biz máselege aralasa alamyz».
Qazir bul keleńsizdikke Májilis depýtattarynyń da nazar aýdara bastaǵany baıqalady. Depýtat Nurjan Áshimbetov sharýalardyń shaǵymy boıynsha Sý resýrstary jáne ırrıgatstsııa mınıstrligine, sondaı-aq Aqmola oblysynyń ákimdigi men prokýratýraǵa depýtattyq suranys jasaǵanyn jetkizdi. Alaıda Pavlodar oblysy bıligi tarapynan eshbir qozǵalys baıqalmaıtynyna ókpe bildirdi. Onyń pikirinshe, bul iste oń sheshim shyǵarý úshin birlesken is-qımyl aýadaı qajet.