Oqýshylardyń 64%-y qazaq tilinde oqyǵan mátindi túsinbeıdi - Raýan Kenjehanuly
- Raýan Kenjehanuly, jańa qyzmetke kiriskenińizge birneshe aıdyń júzi boldy. Osy aralyqta qandaı jumystar atqardyńyzdar?
- Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamy – úlken uıym, elimizdiń barlyq aımaǵynda 135 ókildigi bar. Іri kásiporyndarda bastaýysh uıymdarymyz jumys isteıdi. Kóp aımaqty aralap, uıym múshelerimen kezdesý ótkizdik. Óıtkeni, bul – qoǵamdyq uıym. Biz qoǵam músheleriniń pikirin eskerýge mindettimiz. Baǵytymyz ben atqaratyn jumysymyzdy qoǵam múshelerimen aqyldasa otyryp, daıyndaýymyz kerek. Kezdesýler negizinde aldaǵy jumys jospary men kóp tyń usynystar daıyndaldy. Sol negizde jumys josparynyń basty úsh baǵytyn anyqtadyq. Alǵashqysy – qazaq tilindegi mazmundy arttyrý. Balalardyń qazaqsha sóıleýine qajet quraldardan bastap, ár adamnyń tulǵa jáne maman retinde qalyptasýyna kerek mazmun qoryn kóbeıtýge baǵyttalǵan sharalar keshenin daıyndadyq. Álemniń tańdaýly anımatsııa jaýharlary, balalar ádebıeti, iskerlik ádebıet, ǵylymı-tanymdyq ádebıet, akademııalyq oqýlyqtar baǵyty boıynsha aýqymdy ári turaqty jumys qajet.
Kelesi baǵyt – qazaq tilin oqytýdaǵy bilim berý júıesine qoldaý kórsetý. Onyń ishinde qazaq tili men ádebıeti pánderin oqytý ádistemesi men quraldaryn jetildirý qajet.
Úshinshi baǵyt – tehnologııalar men qazirgi IT saladaǵy jetistikterdi tildi damytý úshin jáne qazaq tilinde sóıleıtin ortany qoldaý úshin tıimdi qoldaný.
Osy baǵyttardyń árqaısysy boıynsha jasalatyn jobalar men iske asatyn sharalar kesheni daıyndaldy. Ony da jeke tanystyramyz. Qoǵam quryltaıy bıylǵy jyldyń shildesinde ótti. Sol ýaqyttan beri atqarylǵan jumys reti osyndaı.
- Kópshilik oıyndaǵy mańyzdy saýaldyń biri – latyn álipbıi. Prezıdent álipbıdi qaıta qaraýdy jáne ózge usynystardy eskerýdi tapsyrǵan edi. Sodan keıin bul tóńirektegi máseleler boıynsha qozǵalys joq. Nelikten ?
- Jazý reformasy – asa kúrdeli sharýa. Álem elderindegi osyndaı reformalar zerttelip, qaralyp jatyr. El ishinde de álipbı reformasyna qatysty túrli ustanymdar bar. Tilshiler, qoǵam ókilderi túrli pikir aıtyp jatyr. Ol túsinikti de. Zańdy qubylys. Til reformasyna, álipbıdi ózgertýge barlyq azamattyń qatysy bar, qoǵamdyq pikir eskerilýi tıis. Qazir álipbıdiń ońtaıly, qoldanýshyǵa yńǵaıly, eń qolaıly nusqasyn alyp shyǵý, jasaqtaý protsesi júrip jatyr. Barlyǵynyń kóńilinen 100% shyǵatyn alfavıt qurastyrý múmkin emes deýge bolady. Ár nusqanyń óz artyqshylyǵy men kem tusy bolýy múmkin. «Qaı dybysty qandaı tańbamen beremiz?» degen suraqqa kelgen kezde lıngvıstıka ǵylymynda da túrli baǵyt bar. «Dıgraf» degen uǵym bar. ıAǵnı, keıbir dybystardy eki tańbamen berýge bolady. Ol aǵylshyn tilinde kóp kezdesedi. Ne bolmasa, dıakrıtıkalyq belgilerdi qoldaný bar. Jalǵyz belgi, biraq onyń qosymsha erekshelikteri bar. Ol erekshelikterdi paıdalanýdyń óz erejesi bolady. Latyn álipbıine negizdelgen qazaq álipbıin qurastyrý barysynda qaı tehnologııany paıdalanamyz, qaısysy bizge til ereksheligi turǵysynan yńǵaıly ári yqsham bolady? Sondaı-aq, uzaq jyldar boıy kırıll álipbıinen bizge sińgen túrli dybystar bar. Olardyń qaısysyn qaldyramyz, qaısysy alynady? Osy baǵytta kóp talqy júrip jatyr.
Menińshe, qazirgi talqylanyp jatqan nusqa aldyńǵylaryna qaraǵanda anyq kósh ilgeri. Prezıdentpen kezdesýde bul máseleler de talqylandy. Memleket basshysy bul taqyrypqa qatysty mamandarmen jıi kezdesip júr. Prezıdenttiń latyn álipbıine qatysty azamat retinde de, kóp til biletin maman retinde de óz ustanymy, jeke pikiri bar. Muqııat qarap, tereń zerttep, ásirese, osy reformaǵa kelgen kezde kópshiliktiń kóńilinen shyǵatyn jáne erteń erkin qabyldanatyn álipbıdiń nusqasyn jasaý – óte mańyzdy. Sondyqtan bul tóńirektegi máselelerdiń mańyzy tómendedi deýge bolmaıdy. Túrli mamandardan quralǵan tıisti ortada jumys qyzý júrip jatyr.
- Memleket basshysy qazaq tili ǵylym tiline aınalýy tıis ekenin aıtty. Bul baǵytta ne istemek jospar bar, qandaı joba qolǵa alynady?
- Qazaq tilin ǵylym tiline aınaldyrý úshin ǵylym qazaq tilinde jasalýy tıis. Qazir álemdegi ǵylymnyń basym bóligi aǵylshyn tilinde jasalyp jatyr. Ol ásirese, fýntamentaldy, tehnıkalyq ǵylymdar baǵytynda anyq solaı. Gýmanıtarlyq ǵylymdaǵy ilgeri dúnıeniń de deni aǵylshyn tilinde jasalady. Ol qozǵalysqa tótep berý, oǵan qarsy turý qıyn. Kóp elder óz tilinde ǵylymnyń jasalýyna aıryqsha kóńil bólip, ony qoldaýdyń arnaıy sharalaryn jasaıdy. Bizge de osyndaı qoldaý sharalary qajet. Ekinshiden, ǵylymǵa kerek mamandardy daıyndaýda olardy qazaq tilinde oqytý, oǵan qajet mazmunnyń kóp bolýy asa mańyzdy. Ókinishke qaraı, qazir JOO-da, ásirese, tehnıkalyq, fýntamentaldy ǵylymdar mamandaryn daıyndaýǵa qajetti ádebıet, oqýlyqtar, kýrstar az.
Ózderińiz biletindeı, 2017-2020 jyldary «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» dep atalatyn joba iske asty. Ataýynda aıtylyp turǵandaı, bul joba gýmanıtarlyq ǵylymdardy qamtydy. Qazir osy jobanyń arqasynda elimizdegi barlyq oqý oryndary fılosofııa, tarıh, áleýmettaný, mádenıettaný, medıa, ekonomıka, psıhologııa, zań, iskerlik ıaǵnı bızneske qajet mamandyqtardy qazaq tilinde oqytyp jatyr. Tipti, osy jobada aýdarylǵan oqýlyqtar negizinde MBA sekildi baǵdarlamalar qazaq tilinde paıda boldy. Endi bizge fýntamentaldy ǵylymdy qamtý kerek bolyp tur. Bul týraly Asqar Jumadildaev aǵamyz jıi aıtyp júr. Osynyń bárin eskere otyryp, qoǵam jumysynyń bilim salasy degen baǵytynda ǵylymı ádebıetterdi de qosyp otyrmyz.
Budan bólek, til saıasatyn qoldaýdyń 2029 jylǵa deıin tujyrymdamasy qabyldandy. Ol tujyrymdamanyń bir baǵyty – siz surap otyrǵan qazaq tilin ǵylym tili retinde damytýdy da kózdeıdi. Qazaq tilin ǵylym tili retinde damytýǵa kómektesetin oqýlyqtar, ádebıet, anyqtamalyqtar men sózdikter daıyndaý qarastyrylǵan.
- Taıaýda Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri Saıasat Nurbek «Jibek Joly» telearnasyna bergen suhbatynda: «Qazaq tili tiri qalý úshin jasandy ıntellekt tiline aınalýy kerek», - dep málim etti. Memlekettik til qalaı jasandy ıntellekt tiline aınalady?
- Jasandy ıntellekt tilderdiń kez kelgeninde sóıleýge daıyn. Másele sol jasandy ıntellektiniń jańa tildi ıgerýine qajetti kontenttiń bolýyna kelip tireledi. Jasandy ıntellektiniń negizi – kontent. Eger qazaq tilinde ınternette jetkilikti dárejede mazmun bolmasa jáne ol mazmun ózge tilderge baılanbasa, jasandy ıntellekt qazaq tilin ıgere almaıdy. Máselen, aǵylshyn tilinde jetik jumys istep turǵan jasandy ıntellekt qazaq tilin ıgerip ketýi úshin aǵylshyn tilindegi mazmunǵa baılanǵan qazaqsha balamasy kóp bolýy kerek. Biz buǵan deıin jasaǵan qazaq tilindegi Wikipedia, Google ne bolmasa ózge de aýdarma jobalary jasandy ıntellektiniń qazaqsha túsinýine kómektesedi.
«Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasy aıasynda aýdarylǵan oqýlyqtardyń aǵylshyn nusqasymen qazaqsha nusqasy bir-birimen óte tyǵyz baılanysty, dálme-dál aýdarmasy. Sondyqtan, osy oqýlyqtardyń mazmunyn biletin jasandy ıntellekt qazaq tilin de ıgerip kete alady. Osylaısha, qazaq tilindegi algorıtm paıda bolady. Qazaq tilindegi mazmun ınternette kóp bolsa, onyń jasandy ıntellekt tiline aınalýy jyldam júredi. Qazir biz qoldanyp júrgen ChatGPT-diń alǵashqy nusqalary 2021 jylǵa deıin ınternette bolǵan mazmunnyń negizinde quryldy. Qazir ol qazaq tilinde nashar jumys istep tursa, ol – 2021 jylǵa deıin bizdiń ınternetke salǵan qazaq tilindegi mazmunnyń áli jetkilikti dárejede bolmaı turǵanynyń aıǵaǵy. San jaǵynan da, sapa jaǵynan da. Sondyqtan, qazaq tilinde sóıleıtin, qazaq tilinde jazatyn, shyǵarmashylyqpen aınalysatyn til janashyrlary, azamattar qolyndaǵy bar mazmundy ınternetke erkin salyp úırenýi kerek jáne ony damytýǵa kúsh salǵany durys.
- Google, ıAndeks jáne basqa da braýzerlerdegi aýdarmaǵa qatysty syn kóp aıtylady. Muny jasandy ıntellekt baǵytyndaǵy jobalar arqyly jetildirý qarastyrylyp otyr ma?
- Google bolsyn, ıAndeks bolsyn, bári – mashınalyq aýdarma júıeleri. Mashınalyq aýdarma júıelerin damytýdyń negizgi amaly – ol aýdarmany adam únemi túzetip otyrýy kerek. Eger siz Google-ǵa mátin engizip, onyń aýdarmasynyń qate ekenin kórseńiz, ony maman retinde túzeı alasyz. Ol úshin eshkimnen ruqsat alýdyń, arnaıy bilimniń keregi joq. Til bilgenińizdiń ózi jetkilikti. Mundaı júıelerdiń bir keremeti – olar bir ýaqytta myńdaǵan adamnyń engizgen túzetýleriniń arqasynda tildi bilý deńgeıin kóteredi, jetildiredi, ózin-ózi damytyp otyrady. Sondyqtan aýdarma sapasy tómen dep aıta berýdiń ornyna sol qateni jóndegen abzal. Nege ekenin qaıdam, bizde adamdar qate kórse, ony jarııalap, kórsetýge, shaǵymdanýǵa daıyn turady. Biraq ol qateni jóndeýge ýaqytyn, kúshin aıap qalady. Osy tusta tilge janashyr ortaǵa úndeý aıta ketsek. Osy júıelerdiń sapaly ári durys jumys isteýine múddeli bolsańyzdar, onda kórgen qateńizdi jóndep, onyń durys nusqasyn engizip qoıyńyz. Kez kelgen júıede qatelerdi jóndeıtin fýnktsıonal bar. Túptep kelgende, barlyǵy mazmunǵa kelip tireledi. Qazaq tilindegi sapaly, qyzyqty, balalardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn kontentti kóbeıtýimiz kerek. Ol negizinen aýdarma arqyly júredi. Árıne, ózimizdiń avtorlar jazatyn mátinniń kóp bolǵanyn qalaımyz. Jazylyp jatsa, quba-qup. Al eń ońaı ári tóte joly – dúnıedegi eń úzdik, eń jaqsy degen mazmundy aýdarý. Balalar ádebıeti, iskerlik ádebıet, jeke damýǵa qajetti tanymdyq jáne ǵylymı ádebıetter kóptep aýdarylýy kerek. Kelesi qadam, buǵan deıin aıtqan bilim berý júıesi. Qazaq tili men ádebıetin oqytý ádistemesin jetildirý, sonyń ishinde, muǵalimderge ádistemelik turǵydan qoldaý kórsetý. Biz qazir Oqý-aǵartý mınıstrliginiń mamandarmen, Y.Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademııasymen birge osy máselelerdi qarap jatyrmyz. Qazaq tili men ádebıetin oqytý ádistemesindegi klassıkalyq jáne jańa ustanymdar arasynda balans tabý, keıbir qazir kóp qoldanylmaıtyn, biraq kezinde kóp nátıje bergen shyǵarma jazý, mánerlep oqý, dıktant jazý sekildi quraldardy keńinen qoldansaq degen usynys aıtylyp jatyr. Sondyqtan osy baǵytqa den qoıamyz.
- Jaqynda Prezıdenttiń qabyldaýynda boldyńyz. Ol kezdesýde «Qazaq tili» qoǵamynyń qýatyn tolyq paıdalaný týraly Memleket basshysyna esep bergenińiz belgili. Endi ózińiz jetekshilik etip otyrǵan qoǵam qandaı isterge qaýqarly ekenin aıtyp berseńiz jáne Memleket basshysy qandaı jobalardy qolǵa alýdy tapsyrdy ?
- Memleket basshysy birinshi kezekte tildiń damýyna kómektesetin naqty jobalardy júzege asyrýdy mindettedi. ıAǵnı, bizde talqy kóp, usynys kóp, ıdeıalar kóp. Biraq solardy iske asyrý jaǵy aqsaıdy. Sondyqtan «Qazaq tili» qoǵamynyń negizinde tildiń damýyna qajetti naqty jobalardy iske asyrý týraly tapsyrma aldyq. Sonyń ishinde balalardyń tilin qazaqsha shyǵarýǵa, ary qaraı bilim alyp, azamat retinde ósip, jetilýine qajetti mazmundy kóbeıtsek dep otyrmyz. Ol, ásirese, ınternette kóp qoldanylatyn platformalarda erkin tursa deımiz. Kelesi másele – bárimiz kóp qoldanatyn tehnologııalyq quraldar, IT sheshimder arqyly qazaq tilin damytý. Biz Tsıfrlyq damý mınıstri Baǵdat Mýsın myrzamen kelisimge keldik. Ol bizdiń qoǵamnyń tóralqa múshesi. IT salasyndaǵy qazaq tiliniń qoldanysyn keńeıtýge, qazaq tilin oqýǵa, saýatty jazýǵa kómektesetin IT-startaptardy jeke qoldaýǵa jumys isteıtin arnaıy qor qurý josparlanyp otyr. Osy baǵyttaǵy usynystardy, mamandardyń talap-tilegin eskere otyryp, ony ary qaraı keńeıtýge jáne damytýǵa tyrysamyz.
- Kúni keshe Til saıasatyn damytýdyń 6 jyldyq tujyrymdamasy bekitildi. Onda 2029 jylǵa qaraı respýblıka boıynsha qazaq tilinde sóıleıtin turǵyndardyń úlesi 84%-ǵa jetetini jazylǵan. Bul múmkin meje me?
- Árıne, múmkin. Qazir oqýshylardyń 75%-y mektepti qazaq tilinde támamdap jatyr. Joǵarǵy oqý ornynda oqıtyn stýdentterdiń tórtten úshi qazaq tilinde bilim alyp jatyr. Sondyqtan atalǵan paıyzdyq mejege jetý ǵana mindet bolsa, ony jasaý qıyn emes. Biraq, biz úshin mańyzdysy – osy 75% mektep oqýshysy ne bolmasa erteń qazaqsha sóıleýi tıis 84% azamattyń qazaq tilin qanshalyqty jetik biletini, qazaq tilinde erkin sóıleýi jáne saýatty jaza alaýy. Meniń oıymsha, biz osyǵan den qoıýymyz kerek. Qazir jalpy qazaqsha bilemin deıtin adam kóp. Biraq, olardyń basym kópshiliginiń qazaqsha saýatty jazýǵa, qazaq tilinde mazmun qurastyrýǵa, qazaq tilinde maman retinde erkin sóıleýge qaýqary joq.
Mektep oqýshylarynyń bilim sapasyn tekseretin PISA dep atalatyn halyqaralyq zertteý júıesi bar. Sonyń bir baǵyty oqýshylardyń oqý saýatyn ólsheıdi. Qazaq mektebindegi oqýshylardyń 64%-y óz tilinde, ıaǵnı, qazaq tilinde oqıtyn balalar, qazaq tilinde oqyǵan mátinin túsinbeıdi, oqyǵan dúnıesiniń negizinde oı qorytyp, ne aýyzsha, ne jazbasha jetkize almaıdy. Bul – óte qaýipti qubylys. Sondyqtan bizge dál qazir ózge tilde sóıleıtin ortany qazaq tiline tartýdan da mańyzdysy – qazaq tilinde sóıleıtin ortanyń sóıleý jáne jazý mádenıetiniń sapasyn kóterý. Kez-kelgen ilgeri ult, ásirese ıntelektýaldyq turǵydan joǵary turǵan ulttar óz tilinde kóp jazady. Maǵyna men mazmun qurastyrady. Kez-kelgen myqty ult eń áýeli shyǵarmashylyq pen ǵylymdaǵy ana tiliniń qoldanysyn ilgeriletetin ortanyń áleýetimen kúshti. Bizdi mazalaıtyny jáne oılandyratyny – qazirgi qazaq qoǵamynda óz tilinde shyǵarmashylyqpen, ǵylymmen aınalysatyn, ádemi, erkin jáne saýatty sóıleıtin ortanyń barǵan saıyn tarylyp bara jatqandyǵy. Meniń oıymsha, biz osyǵan mán berýimiz kerek.
- «Qazaq tili» qoǵamy qazaq tiliniń mártebesin halyqaralyq deńgeıde qalaı qorǵamaq?
- Halyqaralyq deńgeıde qazaq tiliniń mártebesin qorǵaýdyń amaldary, baǵyttary kóp. Onyń bir baǵyty – úlken-úlken tildermen baılanysty kúsheıtý. Ol baılanystyń eń negizgi quraly – sózdikter. Prezıdentke kirgen kezde sońǵy 4 jylda jasaǵan úlken eńbegimiz – Oxford Qazaq Dictionary dep atalatyn aǵylshyn-qazaq, qazaq-aǵylshyn sózdigin tanystyrdyq. Bul 60 myń sóz, 500 myń sóz tirkesin qamtıtyn qazaq-aǵylshyn tilderin baılanystyratyn eń ilgeri sózdik deı alamyz. Ol dúnıejúzinde sózdik shyǵarýda eń bedeldi sanalatyn Oxford ýnıversıtetiniń baspasynyń sózdik qurastyrý tehnologııasy negizinde jasaldy. Oxford ýnıversıtetiniń Oxford Global Languages dep atalatyn úlken bastamasyna da qosylyp jatyrmyz. ıAǵnı, dúnıejúzindegi eń iri degen 100 tildiń leksıkalyq qoryn ózara baılanystyrý arqyly ǵalamdyq lıngvıstıkalyq korpýs daıyndalyp jatyr. Sol úlken jobanyń ishine qazaq tili de endi. Bul jasandy ıntellektiniń de qazaq tilin jetik, jaqsy meńgerýine kómektesedi. Bizge tildiń ádistemelik ınfraqurylymyn kúsheıtetin sózdikter, anyqtamalyqtar, lıngvıstıkalyq quraldardy ózge tilderdegi tájirıbemen tyǵyz baılanystyrý kerek.
Ekinshiden, ǵalamdyq platformalarǵa qazaq tilin qosý jáne onyń keń qoldanylýyn qamtamasyz etýimiz qajet.
Odan keıin sheteldegi qazaqtardyń ortasy keńeıip jatyr. Solardyń bastamasymen sol elderde til oqytý ortalyqtary men til mektepteri ashylyp jatyr. Biz sondaı bastamalardy qoldaýymyz kerek. Máselen, jaqynda Dýbaı qalasynda qazaq tilin oqytatyn jáne mádenıetin nasıhattaıtyn ortalyq ashyldy. Biz olarǵa ádistemelik turǵydan kómek berdik. Kitap, oqýlyqtar jiberdik, bizdiń platformalarǵa, tehnologııalyq sheshimderge jol ashyp berdik. Ol jerge kelip, sonda turatyn qazaqtardyń balalary men olardyń ata-analary til oqýǵa múmkindik aldy. Birikken Arab Ámirlikterinde 10 myńǵa tarta qazaq turady. Týra sondaı bastama Amerıkada bar. Tipti Sıngapýrde qazaq-sıngapýr bıznes keńesi qurylǵan. Bul tikeleı bizdiń elshiliktiń janyndaǵy mekeme emes. Bólek, sonda jumys isteıtin, sonda turatyn, qazaq azamattarynyń bastamasymen qurylǵan uıymdar. Biz osyndaı ortalyqtardy keńinen qoldaýǵa tyrysamyz.
- Qazir kóbimizdiń balamyz orys tilinde sóıleıdi, tili oryssha tez shyǵady. Bul bizdiń qazaqsha sóılep júrgenimizge baılanysty bolmaı tur. Osy oraıda es bilgennen qazaq tilinde oılaıtyn búldirshinder býynan qalaı qalyptastyramyz?
- Iá, shynynda da, qazir balalardyń tilin qazaqsha shyǵarý, ásirese qalada, oryssha sóıleıtin ortada turatyn bolsa óte kúrdeli. «Bul bizdiń qazaqsha sóılep júrgenimizben baılanysty bolmaı tur» degen oıyńyzben kelise almaımyn. Qazaq tili bizdiń – ana tilimiz. Ata-anasy balasymen qaı tilde sóılesse, onyń tili sol tilde shyǵady jáne sol tilde damıdy. Sondyqtan, syrttan keletin mazmun ózge tilde bolǵanyna qaramastan, balalardyń ana tilin meńgerýine ata-anasy jaýapty dep oılaımyn. Árıne, medıa, memlekettik aqparat quraldary, sonyń ishinde, biz sekildi qoǵamdyq qorlar balalardyń qazaqsha sóıleýine kómektesetin, tiliniń qazaqsha shyǵýyna qoldaý jasaıtyn quraldardy kóbeıtýi kerek. Biz balalardyń tiline de, tárbıesine de kómektesetin dúnıejúzindegi eń myqty, eń tanymal anımatsııalyq fılmderdiń qoryn qazaqsha aýdaryp, onyń qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etpekshimiz. Muny bıyl bastaımyz. Onyń ishinde japondardyń tárbıelik máni bar, bizdiń dástúrli qundylyqtarǵa jaqyn dúnıelerdi tańdap alyp jatyrmyz. Tek japon ǵana emes, jalpy adamzatqa ortaq qundylyqtardy nasıhattaıtyn ózge elderdiń de balalar ádebıetin qazaqshalap, mazmun qoryn kóbeıtýge jumys isteımiz. Balabaqsha men bastaýysh mekteptegi til men ádebıet pánderin oqytý quraldaryn jetildirýge, kóbeıtýge atsalysamyz.
- Raýan Kenjehanuly, áńgimeńizge rahmet!