Oqqa tosylǵan otjúrek

ASTANA. QazAqparat - Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 70 jyldyǵy qarsańynda respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazeti óziniń búgingi sanynda jazýshy Arǵynbaı Bekbosynnyń qazaq batyry Aqádil Sýhanbaev týraly «Oqqa tosylǵan otjúrek» ocherkin jarııalady.

QazAqparat ocherktiń mátinin taratady.

***

1944 jyl. 16 shilde. Adamzat adamzat bolǵaly bergidegi búkil Eýropany, Soltústik Afrıka men Shyǵys Azııa­ny qamtyǵan eń uly, eń qan­quıly soǵys 1943 jyldyń sońyna qaraı óziniń apogeıi - shyrqaý sheginen ótkendeı edi. Áıtse de, olaı bolmaı shyqty. Burynǵydan da úlken aýqymdy jalyny shalqyp, otty quıyny jer-kókte de, sýda da oınaq saldy. Olardy 1944 jyldyń kókteminde qabyldanǵan jazǵy naýqandy ótkizý jáne «Bagratıon» deıtin atpen Belorýssııany azat etý operatsııasyn júzege asyrýdy kózdeıtin Joǵarǵy Bas qolbasshy stavkasynyń túpkilikti sheshimine sáıkes keńes qarýly kúshteri kúsheıtken edi. Tórt maıdannyń kúsh-qýatymen jaýdyń «Tsentr» armııalar tobyn talqandaý strategııalyq mindeti qoıylǵan. Al ony oryndaý fashısterdi búkil Belorýssııadan jáne Shyǵys Polshadan qýyp tas­taýǵa múmkindik beretin edi. Úl­ken daıyndyqtan soń bastalǵan «Bag­ratıon» operatsııasy orasan úlken - bet aldynan 1200-den asa shaqyrym jáne 600 shaqyrym tereńdiktegi aýmaqty alyp jatty.Osynaý otty keńistikte dushpannyń 1 mıllıon 200 myń jaýyngerimen shaıqasýǵa týra keletin urystarda negizgi baǵyt Mınsk bolsa, naızanyń ushynda 2-shi Belarýs maıdany, onyń 31-shi armııasy da bar edi. Bul armııanyń 174-shi Qyzyltýly Borısov dıvızııasy quramyndaǵy 628-shi Qyzyltýly polkynda Aqádil Sýhanbaev ta oq pen ottyń ortasynda júrgen bolatyn edi. Áskerı qyzmetti 1940 jyly Sibirdegi Tom qalasynda bastaǵan ol soǵysqa edáýir tájirbıeli, shyny­ǵyp-shyńdalǵan jaýynger retinde kirisse, surapyl jyldardyń bárinde soldat taǵdyrynyń barsha qııametin: qandy shaıqastaǵy sátsiz shabýyl men shegine qashýdy da, qorshaýda qalý men, tipti, kontýzııa alyp, tut­qynǵa túsýdi de, odan qutylýdy da bastan keshirgen-di. Ar-namysyna daq túsirmeı ótkergen. Biraq, búginde ol burynǵy aýyldyń ashyq-jarqyn komsorgy emes-ti. Boı-tulǵasy etek-jeńin, oq pen ot tesken shıneli tarlyq eterdeı irilenip, minez-qulqy túnerińki bolmasa da, meılinshe baısaldanǵan. Burynǵy balǵyndaý jaıdary júzge sýyq sus bitken, alshaqtaý eki qas arasy jıyrylyp tiginen tereń syzyq tússe, tyǵyz qap-qara shash arasyna urlana kirgen aq talshyqtar da edáýir-tin.

Iá, maıdan ómiri birinshi ba­talon­nyń ekinshi rotasyndaǵy bólim­she komandırine de ońaı tıip júrgen joq edi. Qar men jańbyr, shań men batpaq, aıaz ben aptap, óliktiń múńkigen ıisi, shylqyǵan sý okop pen transheıa... Olarǵa qosa ári eń qaýiptisi - únemi, kúndiz de, tún­de de seni izdeıtin ysqyr­ǵan oq pen yzyńdaǵan bomba, snarıad ja­ryqshaǵy, ulyǵan mına jáne... jáne solarmen qabattasa keletin qorqynysh... Bir joly bólim­shedegi eń jas jaýynger Mısha Lobatsevıchtiń: «Siz shynymen-aq qoryqpaısyz ba?» degen suraǵyna suraqpen jaýap bergeni bar: «Sen, Mısha, meni shynymen-aq jany joq dep oılaımysyń, a?..».

Qorqynysh... bul ózi... jaǵdaıǵa qaraı keledi, ketedi... Keıde, tipti, moınyńa sup-sýyq jylan oraǵandaı oǵan da boıyń úırenedi eken. Al endi ólimge Aqádil esh úırene de, kóndige de almaı-aq qoıdy. Qazir ǵana ózińmen sóılesip, áldeneni aıtyp ázildese kúlip otyrǵan nemese qaýashaqtaǵy botqasyn asyqpaı, alańsyz jep otyrǵan maıdandas serigiń kenet... bir jaǵyna qaraı qyl­jııa salady... Boldy, bitti, jas ómirdiń jalyny óshti, arman, maqsat-muraty da endi joq... Mert bolǵandar qaz-qatar nemese asy­ǵys jaǵdaıda biriniń ústine biri jaı­ǵas­tyrylatyn baýyrlastar múrdesi mekeni bolmaq nemese bas jaǵynda qyzyl juldyzy bar jeke kishkene, qoıanjota tómpeshikke aınalmaq... Mundaı ólimniń soǵystaǵy sumdyq zańdylyq ekenin túsinse de, ásirese, óz bólimderi áldeneshe ret jaýdyń tereń tylynda qorshaýda qalyp qoıǵandaǵy, jaý tutqynyndaǵy ómir men ólimniń aıaýsyz arpaly­syp, aldaǵy bir mınýtyńnyń ózi nemen tynaryn bilmeý qatty batqan. Taǵy bir aıryqsha azaptaǵan - alys­taǵy aıaýlylaryna - anasyna, týystaryna... jáne asyl jar, asyq jar Aıtaıǵa aptalar, aılar boıyna óz jaǵdaıy týraly bir aýyz sózben habar berýge múmkindiktiń bolmaýy. Al aýyldaǵylardyń munyń deregin ár kúnnen, ár saǵat-mınýttan úmittiń álsiz, talmaýraǵan shyraǵyn medeý kórip kútkendegi jan azaptaryn bul da óte ótkir sezinýmen júrdi...

Óstip júrgende Aqádil basyna zor baqyt, eger qan maıdanda birdeńeni baqyt deýge bolsa, bi­raz buryn oqys qondy. Aýylǵa uzaq úzilisten keıingi alǵashqy hatyn jónelte aldy. Kóp keshik­peı Aıtaıdan hat alǵandaǵy qýanyshy... Oǵan: «Mundaı da sheksiz zor qýanysh bolady eken-aý!» dep ózi de tańdanǵan. Hat saǵynyshty jardyń odan da zor mahabbatyń, ińkár júrek lúpilin jetkizipti. Atys-shabystyń ara-arasynda aldymen qolǵa alatyny da sol hat. On qaıtara, júz qaıtara oqyǵan shyǵar. Ár sózi júreginde jattalyp, jańǵyryp jatty. Ári-beriden soń tozýǵa aınalǵan qaǵazdy tanaýyna aparady, beıne bir týǵan ólke - Áýlıeatanyń aýasy, aıaýly Aıtaıdyń jupar lebi, ystyq demi jeterdeı...

Jaýǵan oq, timiskilegen ajaldy elemesten jigit jany serpildi, jelpindi!..

Bul aralyqta «Bagratıon» da oıdaǵy­daı júrip jatty. Shildeniń 3-i kúni keshke qaraı Mınskini ustap turǵan gıtlershilderdiń 4-shi armııasy tolyqtaı derlik talqandalyp, 100 myńnan asa soldattary men ofı­­tserleri tutqynǵa tústi. Belorýs­sııa­nyń ot-jalyndy qara tútin basqan astanasy azat etildi. Biraq, barlyq qurylystar, kópirler, parkter, teatrlar qıratylǵan. Turǵyn úıler oramdarynyń ornynda synǵan shyny, kirpish, maıysqan soıaý-soıaý temir syryqtarǵa toly alań­qaılar qalǵan. Soǵan qaramastan, kóz­derine jas úıirilgen san myń adamnyń qýanǵany da tek soǵysta ǵana kezde­setin bir túrli bótendeý kórinis edi.

Mınskige soltústik betten ja­lyn­daǵy jaýdyń astan-kes­teńin shyǵaryp basyp kirgen bronetank áskerleriniń marshaly Rotmı­strovtyń 5-shi gvardııalyq tank armııasynyń sońynan oq borata qaptaǵan quramalar men bólimderdiń arasynda 628-shi polk te bar bolatyn. Jaýdy qýýmen qalaǵa jetken ol sonda shep quryp, jaıǵasa bastaǵan. Osyndaı shaqta áldeneden aqsary júzi alaýlap ketken Lobatsevıch Aqádilge júgirip kelip, alqyna til qatty: «Joldas komandır! Biz­­diń úı osy jerden jarty-aq sha­qy­rym jerde! Júgirip baryp keleıin, ruqsat etińizshi?» Mynadaı to­syn jaǵdaıǵa súıingen Aqádil vzvod komandırinen ruqsat aldy da bólimshesimen Mıhaıldyń sońynan erdi. Ondaǵy oı: jaýyngerdiń ata-anasy bar bolsa, ınternatsıonal bólimshe - qazaq, ýkraın, orys, tatar, ózbek, qyrǵyz bári birge quttyqtaý, al qaıǵyly birdeńe bolsa bári birge jas soldatty jubatý...

Shúkir, qartańdaý áke-sheshe bar eken. Terileri súıekke jabysa ábden aryǵan, álsiregen olar jartylaı qıraǵan, ys pen oq-dári ısi sińgen kishkene ǵana úıden tabyldy. Lobatsevıchter qýanyshynda shek bolǵan joq. Kúlip, jylap-syqtap biraz maýyqtary basylǵanda seldir appaq qýdaı shashy dýdyraǵan egde áıel daýsy dirildeı Aqádilge til qatty:

- Mıshamyz úshin, ony saqtaǵan­daryń úshin senderge rahmet, balam!... Ózińniń ata-anań bar ma, qaıda olar?»

- Anam bar, Qazaqstanda, shesheı - dep jaýap berdi Aqádil.

- Oı, qandaı alystan kelgen­sińder bizdi qutqarý úshin!.. Anańa sálem aıt, bizdiń alǵysymyzdy jet­kizgeısiń, balam... - dep ana diril­degen salqyn saýsaqtarymen Aqádildiń qolyn qysty.

Mynadaı kútpegen kezdesý, oqys qýanyshqa tap bolǵan jaýyn­gerlerdiń árqaısysy-aq óz úıin, ata-anasyn eske alysyp, qart Lobatsevıchter úshin soldattyq paektarynan dastarqan jasady. Aqádil bolsa myna qaýyshýdy mıllıondaǵan adamdar tozaǵyna túsken tragedııanyń aıaqtalyp kele jatýynyń, óziniń de týǵan el-jurt, qımas jandarymen jolyǵýynyń alǵashqy, jyly jaqtan jeter aq qanatty jyl qusy sııaqty jaqsy nyshanyndaı qabyldady...

Alaıda, urys ýaqytsha tolastaǵan eki kúnnen keıin kóterińki kóńil kúı jelge ushqandaı ǵaıyp boldy. Óıtkizgen Kýrsk-Orel doǵasyndaǵy qyrǵynda aıaǵyna oq tıip, aýylǵa kemtar, aqsaq bop oralǵan burynǵy pýlemetshi Súleımen Shildebaev dosynyń haty edi. Sumdyq jaıdy jazypty: aýyldan maıdanǵa ketkenderden qazirdiń ózinde otyzǵa tarta bozdaq opat bopty. Olardyń arasynda zeńbirek komandıri Áshim Bekbosynov, vzvod komandıriniń kómekshisi Bekjasar Jumaǵulov, saper Esirkep Qazaqbaev, atty ásker Ábdiman Tólbasov syndy qurby-qurdastardan basqa buryn birinen keıin biri kolhoz bastyǵy bolǵan Baısaq Toıbekov pen Kópbosyn Qapalbaev aǵalary bar eken... Al ákesi Sýhanbaıdan keıin aýyl moldasy bolǵan Mádibaı eki aıaqtan birdeı, Rysbaı bir kózinen aıyrylsa, Nurtaı men Bekdúısenniń beti-bastary qatty jaralanypty... Úrke týlaǵan júrek keýdeni urǵylady. Іshin birdeme órtep bara jatqandaı kúıdiredi. Shamasy aýyr qazalar habary týǵyzǵan qapa, kek alýdy tilep qaınaǵan qan-zyǵyrdan, jaýǵa degen sheksiz óshpendilik - osynyń bári qo­syla kele bir tozaqy otqospaǵa aı­nal­ǵandaı laýlaıdy. Teginde Aqádil kekshil emes-ti. Óshpendilik deı­­tin de, shyntýaıtqa kelgende, alǵash­qy soldattyń ólgenin jáne tú­gel órtenip, tek peshiniń qara kúıe murjalary soraıǵan alǵashqy derevnıa­ny kórgende ǵana paıda bol­­ǵan. Ras, jekkórýshiligi bar-dy. Ási­­rese, qıly-qıly ádiletsizdikti óte unat­­paıtyn. Ol kimnen bolsa da. Bu­rynyraqta, ınternatta álsiz­ge tıis­ken, kúshtilerdi talaı ret ju­­dy­­ryqpen jónge salǵany da bar. En­di oılasa onyń bári myna óshpen­di­lik­­pen salystyrǵanda jaı oıyn eken ǵoı.

Mınsk tóńiregindegi aýmaqtardan ysyrylǵan german áskerleri jekelegen baǵyttarda qarsylyq kórsetkisi kelgenimen búkil maıdan shebi boıynsha Shaýlıaı, Kaýnas, Grodno, Belostok, Brestke qaraı sheginip bara jatty. Soǵys teatryndaǵy osyndaı ózgeristerdi eskergen Joǵarǵy Bas qolbasshy Stalınniń stavkasy 4 shildede qajetti daıyndyq jasalǵan soń shabýyldy jalǵastyrý týraly buıryq berdi. 2-shi Belarýs maıdanyna Novogrýdok, Grodno, Belostok qalalaryn jaýdan bosatý mindeti qoıylsa, 31-shi armııanyń enshisine eski qala ári iri temirjol toraby Gro­d­nony azat etý tıdi. Áskerı bar­laý men partızandardyń bergen málimeti boıynsha jaý da osy qala­da taban tirep qalýǵa jantala­satyn sııaqty. Barlyq rezervin, tip­ti, sharýashylyq, sanıtarlyq bólim­derine deıin jumyldyryp, bekinis salyp jatqan kórinedi. Biraq, buǵan qaramastan, keńes áskerleri Grodnoǵa qaraı qyzyl jebedeı atyldy. Solardyń biriniń ushy 628-shi Qyzyltýly qalany alǵanmen keıin Grodno aty berilgen atqyshtar polky bolatyn. Onyń quramyndaǵy Aqádildiń avtomatshylar bólimshesi 16 shildeniń keshine qaraı qala syzyǵyn birinshi bolyp attady. Urys barysynda jaýdyń eki zeńbiregin tartyp alyp, raschetti jer jastandyrdy, Neman ózeni kópirindegi birneshe atys uıalaryn joıdy. Fashısterden azattyq al­ǵan grodnolyqtardyń al­ǵash qushaq­tap súıgenderi de solar boldy. Jappaı qýanysh kózge kórin­bes bir ǵa­jaıyp tolqyndarymen de, moıny­na oralǵan altyn shashty belarýs qyzynyń bilegi túrinde de Aqádil júregin terbedi. Biraq, ol jeńim­paz-jaýynger baqytyn moly­nan sezingen sol saǵattarda jaýǵa de­­gen óshpendilikke ǵana emes, kúlli ja­­ryq dúnıege degen mahabbatqa da to­ly júreginiń sońǵy ret soǵýyna dál eki-aq apta qalǵanyn qaıdan bilsin...

* * *

1944 jyl. 31 shilde. Osynyń aldyn­daǵy táýliktiń keshindegi kún batar-batpasta bólimshesi shegingen jaýmen atysa júrip Avgýst ormany­nyń qalyń nýynan shaǵyn bir alań­qaıǵa shyǵa kelgenderinde Aqádildiń alǵash kózine túskeni - snarıad qopar­ǵan apannyń shetin­de qalqaıyp turǵan úshkil kórset­kish taqtaısha boldy. Betindegi qara jazý latynsha. Biraq qyrqynshy jylǵa deıin latyn árpin qoldanǵan barsha qazaq sekildi Aqádilge oqý qıyn bolǵan joq: «Stejeltsovızne-2». Oqydy da qýanǵannan aıqaılap jiberdi:

- Joldastar, qyrandarym meniń! Biz Polsha shekarasyna shyǵyppyz!.. Biz keńestik Otanymyzdy azat ettik, ýra-a-a!..

Alańqaı Aqádildiń, oǵan qosyl­ǵan urys qyzýynan áli arylmaǵan jaýyngerler daýsynan jańǵyryqty. Buıryqsyz-aq bári, jaralylar da aspanǵa oq atyp, salıýt berdi. Sodan soń bir-birimen kórisip, qushaqtasty. Kózderine jas almaǵany joq...

«...Tańǵa jaqyn dushpandy derevnıadan qýyp shyǵý jóninde buıryq aldyq. Meniń tapsyrýymmen Aqádil óz bólimshesin ertip, qara bıdaı arasymen jaýdyń sol qanatyna shyqty da birden shabýyldady. Mundaıdy kútpegen fashıster shegine bastady. Sýhanbaev berekesin ketirgen jaýǵa qarsy búkil rota kóterildi. Jaý shegindi. Esesine fashıster bizdiń aldyńǵy shepti bombalaı bastady. Odan soń tankiler men jaıaý áskerin jiberdi. Olar basqa, qanattas eki rotany yǵystyryp, meniń rotam jalǵyz qaldy. Jaý qysqan ústine qysyp keledi. Batalon komandıri qarsy shabýylǵa shyǵýdy buıyrdy. Shyqtyq. Aqádil munda da naǵyz er ekenin kórsetti: tank sońynan shubyrǵan jaýdyń talaıyn avtomatpen jer qushtyrdy. Degenmen, kúshi basym dushpan bizdi yǵystyra bastady. Sheginip, jańa shepke jaıǵastyq. Aınala jap-jaryq edi bul kezde. Qarý-jaraq, oq-dárini tolyqtyryp alǵan soń urysqa qaıta kiristik. Aqádil bólimshesimen jaý transheıasyna birinshi bolyp jetip, onyń ishinde qoıan-qoltyq urysty qyzdyrdy. Osyny paıdalanǵan rota burynǵy jaǵ­daıyn qaıta qalpyna keltirdi. Qosymsha kúsh keldi. Taǵy da urysty basta­dyq. Dushpan shegindi. Qaıtadan shep quryp, kól jaǵasyndaǵy jańa urysqa daıyndaldyq.

Kólden alǵashqy bolyp ótý týraly buıryq aldym. Aqádil bólim­shesimen áp-sátte sal jasap alyp, shabýyldy kútýde. Ol da bastaldy. Aqádil bólimshesine buıryq berdi:

- Báriń - salǵa, qarýlaryńdy daıyn ustańdar!

Sóıtip, ózi bólimshege berilgen pýlemet raschetimen qaıyqqa otyrdy. Kóldiń orta tusyna jetkenimizde jaý pýlemetten, artıllerııadan atqylaı bastady. Aqádil:

- Atysty jaý pýlemetine aýdaryń­dar! - dep buıyrdy.

Fashıster pýlemetiniń úni óshti. Sýhanbaev jaýyngerlerimen jaǵa­­laýǵa birinshi bolyp jetti. Onyń jol ashýyn paıdalanǵan rota birtalaı shyǵynmen bolsa da kólden ótti. Sóıtip, bizdiń rota qııan-keski urysqa kirisip, búkil polktyń ótýine jaǵdaı jasady.

Kóp keshikpeı Stejeltsovızne derevnıasyna da jaqyndadyq. Polk marshpen tik kóterildi. Aqádil taǵy da aldyda. Taıap qalǵanymyzda jaý bizge oq jaýdyra bastady. Polk urysqa beıimdelip, qanat jaıdy. Shapshań ótken shaıqastyń nátıjesinde jaý shaǵyn ózenniń arǵy betine yǵystyrylǵanmen biz tıimsiz jaǵdaıda qaldyq.

Kóp uzamaı álgi ózennen ótip, jaýdyń adam kúshi men tehnıkasyn barlaý týraly buıryq aldym. Aqádildi jumsadym. Ol bólimshe­simen tapsyrmany múltiksiz oryndap, qajetti málimettiń bárin ákeldi.

Arada az ǵana ýaqyt ótisimen jańa tapsyrma aldym. Ózennen alǵashqy bolyp ótip, jaý nazaryn aýdaryp, urysqa kirisý, sóıtip, búkil polktyń ótýine qolaıly jaǵdaı jasaý.

Rota óte bastady. Taǵy da Aqádil - alda. Jaý pýlemetten, mınometten oq boratyp jatyr. Soǵan qaramastan, rota shaıqasqa kirdi. Buta-butanyń arasymen jyljyǵan oń qanat ájeptáýir nátıjege jetkenimen ashyq alańqaıǵa týra kelgen sol qanat, ondaǵy Aqádilder jyljı alar emes. Ol úsh márte bólimshesin shabýylǵa bastaǵanymen boraǵan oq bas kótertpedi.

Mine Sýhanbaev taǵy da buıryq berdi:

Turyńdar, júgirińder, alǵa!..

Jaýǵa aldymen ózi umtyldy. Sol-aq eken sol qolyna oq tıdi. Granatanyń shyǵyrshyǵyn tisimen shyǵaryp laqtyrǵanda ol jolyndaǵy jalǵyz aǵashqa soqtyǵyp, jaryldy. Pýlemet bolsa oqty tógýde. Ekinshi grana­tany aldy. Ekinshi, oń qoly da jaralanyp, granata jerge túsip ketti. Aqádil endi jaý pýlemetine ja­qy­ndaı tústi. Bir sát te oılanyp tur­mas­tan pýlemetke tura umtyldy. Tek:

- O-otan úshin!.. - degen kúshti aıǵaıyn ǵana estip qaldyq.

...Urys bitkennen keıin Aqádildi taptyq. Ol jaý pýlemetiniń ústinde jatyr edi...».

Keıinirek ekinshi rotanyń koman­dıri aǵa leıtenant Petr Korsakov osylaı dep eske alǵan-dy. Al onda Aqádildiń qarýlastary keshke deıin qapysyz bekingen jaýmen jaǵalasyp:

- Otan úshin! Stalın úshin! Sýhanbaev úshin!.. - dep ashyna uran salyp, polıak ormanyn jańǵyryqtyrǵan...

Qyzyl ińirde qyrǵyn urysta kóz jumǵan erlerdi, ishinde Aqádil de bar, baýyr­lastar múrdesine jerledi. Úsh márte salıýt berilýin kútkendeı-aq kenet batystan qatty jel soqty. Avgýst or­manynyń bult pen tútin tutasqan qara aspanmen tildeskendeı, bomba men snarıad­tan saý qalǵan zańǵar qaraǵaılary shaı­qalyp, ysqyra shýlap ketti. Sol shýyl­dy azdan soń nóser jańbyr tam­shy­lary basty. Soldattardyń beti-qolyn qan men terden tazarta saýyl­da­ǵan tamshylardyń jylylyǵy sonsha adam­nyń ystyq kóz jasyn eske salǵandaı edi...

Meniń Aqádil aǵam jıyrma tórt jylǵa tolar-tolmas ómir jolyn osylaı, qas-qaǵym sátte jarty aspandy syzyp ótip, ǵaıyp bolatyn juldyzdardaı aıaqtady...

Arada bir apta ótkende polkqa 31-shi armııanyń qolbasshysy general-polkovnık Glagolevten buıryq keldi. Sýhanbaev sekildi batyrdyń denesi qaıtadan eń jaqyn jerdegi keńes qalasyna jerlensin dep buıyrypty. Ondaı qala Polsha shekarasynan on shaqyrymdaı, Neman ózeniniń jaǵasyndaǵy Drýskınınkaı bolyp shyqty. Barlyq áskerı qurmet jasalyp, azaly rásim ótkizildi. Polk sapynyń aldynda Aqádildiń №2811 PPSh avtomaty Mıhaıl Lobatsevıchke tapsyrylyp, ol jaýdy Sýhanbaevsha soǵýǵa ant etti. Soldat sózinde turdy: Berlınge jetip, jádiger avtomattan sońǵy ret 1 mamyr kúni oq shyǵardy. Amal ne... naq sol kúni, soǵystyń sońǵy kúni qazaq Aqádildiń belarýs inisi Mıhaıldyń ózi de mert boldy. Al avtomat keıinirek KSRO Qarýly kúshteriniń ortalyq murajaıyndaǵy Aqádilge arnalǵan buryshqa qoıyldy. (90-shy jyldardyń aıaǵynda ol qarýdy Qazaqstanǵa berýdi surap Parlament depýtaty retinde eki ret hat jazsam da, Reseı jaǵy kelispedi).

1945 jylǵy 28 naýryzda KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń jarlyǵymen Aqádilge Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Al týǵan halqy óz perzentiniń erligin memlekettiń eń joǵarǵy organynan da buryn baǵalaǵan-dy. «Qarasý» kolhozy men batyrdyń oqyǵan mektebin Sýhanbaev atymen atap qoıǵan. Odan biraz keıinirek Grodnodaǵy negizgi kóshelerdiń birine aty berilip, Drýskınınkaıda shaǵyn murajaıy ashyldy. Jam­bylda, Almatyda, Sarykemerde Sýhanbaev kósheleri paıda boldy. Ádebı-pýblıtsıstıkalyq shyǵar­malardyń keıipkerine aınaldy. Maıdanger aqyn Nadejda Novoseltsova ballada jazsa, ony ózimizdiń Syrbaı Máýlenov aǵamyz tamasha aýdardy. Osy joldardyń avtory qaharmandyq drama jazyp, ol M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq jáne Jambyl oblystyq drama teatrlarynda qoıyldy. Al daryndy jýrnalıst inim Tursynhan Tolqynbaıuly «Jaı otyndaı jarq etken» atty jap-jaqsy kitap jazdy.

Onyń esimi myńdaǵan adamdar­dyń aýzymen jalpy esimge aınalyp ketkeli qashan. Al jany jánnatta bolǵyr Toıtan apamyz óle-ólgenshe súıikti ulynyń qazasyna senbeı ótti. Kútti. Analyq uly júrekpen kútti... Shamasy, Alla taǵalanyń ózi ana júregin sol úshin óli perzent bolmaıtyn ǵyp jaratsa kerek...

* * *

1974 jyl. 31 shilde. Lıtva. Drýskınınkaı. Aınalasy ıilgen úıeńki tal kishkene ǵana aınakól - Drýskonıstiń shyǵys jaǵalaýyndaǵy jaýyngerler zıraty. Aqádil aǵa múrdesiniń ústin pyrdaı bop qanqyzyl alaýly gúlder japqan. Bas jaqtaǵy tiginen qoıylǵan tas plıtaǵa «Geroı Sovetskogo Soıýza Agadıl Sýhanbaev. 1920-1944 gg.» dep oıyp jazylypty. Jergilikti partııa - keńes qyzmetkerleriniń bastaýymen munda kelgen biz - soǵys ardageri Ómiráli aǵa Bıtorsyqov, Mıhaılovka kirpish zaý­yty partbıýro sekretary Valentına Romanenko, Sverdlov aýdandyq gazeti redaktorynyń orynbasary Qabylbek Qulaıysov jáne men, oblystyq gazettiń bólim meńgerýshisi - Sýhanbaev erliginiń 30 jyldyǵyna baılanysty batyrdyń múrdesine Toıtan ananyń beıitinen ala shyqqan topyraqty seýip, el-jurtynan alǵash ret gúlalqa qoıý úshin kelgen arnaıy delegatsııamyz.

Topyraqty sebý sáti qatty tolqytty. «Mine, birin-biri ólideı de, tirideı de otyz jyl kútken ana men bala birin-biri tapty, qaıta qosyldy!..» - dep oıladym men. Janar tumandandy... Osyndaı halde bir qudirettiń keremetimen ózimdi úıge jıi kelip turatyn týysqan aǵam Aqádil qolyna alyp kóteretin, oınatatyn, byldyrlaǵan tiline máz bola kúletin kishkentaı sábıge aınalyp ketkendeı sezindim. Sóıte turyp, aldymda gúl jamylyp jatqan aǵataıymmen sóılese bastadym: «Tálim men Teberik analarym aıtyp otyratyn, siz áskerge ketip bara jatyp, uıyqtap jatqan úsh jasar meni mańdaıymnan súıip: «Úlken jigit bol, baýyrym!» degen dep... Mine, sol men sizdiń rýhyńyzǵa taǵzym etýge kelip turmyn, aǵajan!.. Esitemisiz meni? Álde... álde siz rýhyńyz aq qusqa aınalyp, sheksiz ǵalamnyń bir qıyrynda júr me ekensiz?.. Siz... siz eki qolyńyz birdeı jaralanǵannan keıin oryndalǵan borysh, aqtalǵan paryz sezimimen uıalmastan elge qaıtýyńyzǵa bolatyn edi ǵoı. Aıaq-qoldan aıyrylyp, basqa da jaraqattar alyp, múgedek bop kelgender az ba? Jurt olardy kinálaǵan joq, qaıta qadir tutyp qurmettedi... Siz de sóıte alatyn edińiz. Kelip aı dıdarly Aıtaıǵa, sizden keıin kóp jasamady ǵoı ol da, úılenip, bala-shaǵaly bolatyn edińiz ǵoı... Biraq, siz ólim men ómir bettesken, beldes­ken sumdyq sátte basqasha jasadyńyz. Nelikten? Sol sátte sizdiń sanańyzdy, sizdiń janyńyzdy, sizdiń birer sekýndtan keıin jaýdyń iri kalıbrli pýlemeti párshe-párshe etetin jalyndy júregińizdi jaı otyndaı jarq-jurq jarqyratqan qandaı sezim? Otanǵa súıispenshilik pe? Ábden múmkin... Qandykóılek serikterińizdi ajaldan saqtap qalý ma? Bul da múmkin... Ózińiz úshin ózińiz kek qaıtarǵyńyz keldi me? Yqtımal... Ar-namys pa? Solaı bolar... Ata-babanyń erlik dástúri me? Kúmán joq, solaı... Óıtkeni, mundaı sezim-qasıetterdiń barshasy sizde bar bolatyn. Solardyń bári surapyl sátte toǵysyp, sizge ómirdi emes, er ólimin tańdaýdy usynǵan, joq usynyp emes, buıyrǵan bolar... Biraq, týǵan halqyńyz sizdiń ólimińizdi máńgilik ómirge aınaldyryp jiberdi ǵoı, jan aǵa Aqádil!..».

Toıtan ananyń múrdesine tógip, aralastyryp jiberý úshin kishkene aq qaltaǵa salǵaly alǵan bir ýys qara topyraqqa birer tamshy jas tyrs-tyrs tamdy...

* * *

2004 jyl. 31 shilde. Aqádil aǵanyń qaza tapqanyna 60 jyl. Erteńgi shaı aldynda sháhıd kisiniń rýhyna arnap qasıetti Qurannyń Ihlas súresin oqydym. Odan soń oblys ákimi Bóri­baı Jeksembınge telefon soǵyp, qabyl­daýyn ótindim. Ol kelisti:

- Búgin Aqádil Sýhanbaevtyń qaza­syna týra 60 jyl... - dedim de únsiz qaldym. - Jastarǵa, jastar ǵana emes, barshaǵa patrıottyq tárbıe berýde... - dep kibirtiktedim de negizgi aıtpaǵyma kóshtim: Jeńistiń 60 jyldyǵy kele jatyr, sonyń qarsańynda Otan qorǵaýda erliktiń asqan úlgisin kórsetken Sýhanbaevqa qalalyq áskerı komıssarıattyń aldyndaǵy alańqaıda eskertkish ornatylsa óte durys bolar edi. Músinshi Seıitkerim Momyshtyń maketi daıyn. Óte áserli, kimdi de bolsa oılanýǵa májbúrleıdi. Ondaı shyǵarma, sóz joq, «jumys isteıtin» bolady. Ekinshiden, mundaı eskertkishti ornatý - qazirgi urpaqtyń boryshy da ǵoı, Aqádil kim úshin júregin oqqa tosty...

Ákim meni meılinshe zeıin qoıa tyńdap, jaýabyn qysqa qaıtardy.

- Ilandyrdyńyz. Aınalysatyn bolamyz.

Sóıtip Keńes Odaǵynyń Batyry A.Sýhan­baev­tyń eskertkishi 2005 jylǵy 30 sáýirde Tarazda boı kóterdi.

* * *

2014 jyl. 31 shilde. Aqádil aǵany eske alý kúni. Onyń myna jaryq dúnıede joqtyǵyna da, mine, 70 jyl. Taraz jurtshylyǵynyń bul kúni eskertkish janyna jınalyp, qushaq-qushaq gúl shoqtaryn qoıýy, azaly-saltanatty mıtıng ótkizýi, Quranǵa qol jaıýy dástúrge aınalǵanyna da talaı jyl.

Densaýlyǵym qatty mazalap tursa da barýǵa bekindim. «Aý, bul paryzym ǵoı, - dep oıladym. - Shamasy, jınalatyn júzdegen adamnyń ishinde budan shıregi kem bir ǵasyr buryn Aqádil aǵam bataǵa bergisiz tilegin arnaǵan jalǵyz men bolarmyn-aý qaıtse de... Iá-á, biz, jasymyz da, kárimiz de sardar Baýyrjan, sarbaz Aqádil syndy Batyrlar sapyndaǵylardyń, sonaý qaharly zamanda omyraýyn oqqa tosyp, mert bolǵandardyń barshasynyń arýaǵy aldynda qaryzdarmyz ǵoı. Sol qaryzdy seziný keıde olardy tiriler qataryna qosardaı ári tátti, ári muńdy qııaldarǵa da bastaıdy-aý...

«Maǵan keıde oralmaǵan soldattar qan maıdannan,

Bop kóriner aq tyrnaǵa - appaq qusqa aınalǵan...

- dep uly Rasýl Ǵamzatov úmittengen. Qudaıdyń qarapaıym pendesi men de úmittenem...».

"Egemen Qazaqstan" gazeti, 2015 jylǵy 6 aqpan