Oblys ákimderin saılaý máselesi kezeń-kezeńimen qaralady – senator
- Lázzat Jańylysqyzy, ortalyq saılaý komıssııasynda talaı jyl eńbek etkenińizdi bilemiz. Degenmen bizdiń eldiń referendým ótkizý tájirıbesi sonshalyqty baı dep aıtýǵa kelmeıtin shyǵar. Bul jolǵy referendýmnyń halyq aldyndaǵy, halyqaralyq arenadaǵy legıtımdiligi qalaı qamtamasyz etiledi?
- Iá, bizdiń elde referendým ótkizý tájirıbesi qalyptasqan dep aıtýǵa kelmeıdi. Osy 30 jyl ishindegi bul úshinshi referendým.
Referendým kezinde baıqaýshylar qatysady. Ortalyq referendým komıssııasynyń málimetine sáıkes 5 maýsymǵa taǵaıyndalǵan respýblıkalyq referendýmǵa halyqaralyq uıymdardyń jáne shet memleketterdiń baıqaýshylarynan TMD baıqaýshylar mıssııasynan, TMD-ǵa qatysýshy-memleketterdiń Parlamentaralyq Assambleıasynan, Túrki memleketteri uıymynan baıqaýshylar mıssııasynan, EQYU/DIAQB referendýmdy Baǵalaý jónindegi mıssııasynan baıqaýshylar qatysýǵa nıet bildirip otyr.
Sonymen qatar, Reseı Federatsııasy, Taıland Koroldigi, Armenııa, Qyrǵyzstan, Moldova, Palestına, Tájikstan, Túrkııa, Frantsııa, Ázerbaıjan, Belarýs, Bolgarııa, Grýzııa Respýblıkalarynan shet memleketter baıqaýshylary da qatysady.
Baıqaýshylar referendým komıssııalarynyń jumysyna aralaspaıdy, biraq tolyqqandy búkil úrdiske baqylaý jasaýǵa quqyǵy bolady.
- Sizdiń paıymyńyzsha, respýblıkalyq referendýmǵa shyǵarylyp otyrǵan máselelerdiń ishindegi eń mańyzdylary qaısysy?
- «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqa alamyz», – bul Prezıdent pikiri. ıAǵnı, Qazaqstandy azamattyq qoǵamy qalyptasqan tıimdi memleketke aınaldyrý – reformalardyń berik saıası-quqyqtyq irgetasy, maqsaty.
Menińshe, usynylyp otyrǵan Konstıtýtsııalyq ózgeristerdiń barlyǵy mańyzdy. Olar ózara baılanysty jəne bir maqsatty kózdeıdi, atap aıtqanda:
Azamattardyń Konstıtýtsııalyq quqyqtaryn qorǵaý.
Sýperprezıdenttik basqarý úlgisinen bas tartý;
Bılik ókilettikterin qaıta bólý arqyly bıliktiń tepe-teńdigi men teńgerimdigin qamtamasyz etý;
Parlamentti kúsheıtý;
Eldi basqarý isine halyqty belsendi qatystyrýǵa konstıtýtsııalyq negiz qalyptastyrý.
- Qazaqstandyqtardyń ómirinde barynsha jyldam kórinis tabatyn qandaı konstıtýtsııalyq ózgerister bar dep esepteısiz?
- Eń aldymen, meniń oıymsha, eldi basqarý isine qatysý múmkindiginiń keńeıýi. Bul baǵytta usynylyp otyrǵan qadamdar saıası úderisterdi shyn máninde demokratııalandyrady.
Saılaý júıesiniń ózgerýine baılanysty bir mandatty okrýgterden belsendi azamattardyń Májiliske, oblystyq, aýdandyq, qalalyq máslıhattarǵa kelýi saıası plıýralızm aýqymyn keńeıtedi.
Óıtkeni, Jańa Konstıtýtsııa qabyldanǵannan keıin jáne tıisti zańdarǵa ózgerister engizilgennen keıin Májilis, máslıhattar jańa saılaý júıesimen saılanýǵa mindetti. Sol kezde aýdandarda máslıhattar tek qana bir mandattyq okrýgterden saılanady. Oblystyq máslıhattyń 50%-n, Májilistiń 30%-y jekelegen azamattarǵa bir mandatty okrýgter boıynsha saılanýǵa múmkindik beredi. Bul qoǵam ómirinde birden kórinetin másele dep oılaımyn.
Ekinshiden, azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyn qorǵaý úshin jasalyp otyrǵan qadamdar. Konstıtýtsııalyq Sot Ata zań kepildik beretin azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryna tikeleı qatysty ótinishterin jáne normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń Respýblıka Konstıtýtsııasyna sáıkestigin qaraıdy.
Prokýratýranyń quzyreti, onyń jasaqtalýy men qyzmet tártibi Konstıtýtsııalyq zańmen belgilenedi.
Úshinshiden, jańa partııalardyń qalyptasýy. Qazirdiń ózinde de birneshe tanymal, belsendi azamat óz partııalaryn qurý týraly bastamalaryn kóterip otyr. Saıası partııa qurý tártibi jeńildetildi. Ol úshin 5000 partııa múshesi jetkilikti jáne oblystardaǵy ókildikteriniń ashylýy týraly talaptardyń bárine jeńildikter engiziledi.
- Jerdiń asty men ústindegi baılyqtyń bári halyqtyń ıgiligi ekeni Konstıtýtsııaǵa jazylmaqshy. Halyq muny quptaǵanymen osy ózgertýdegi ekinshi sóılemge kúmánmen qarap otyr. Memleket halyqtyń atynan atalǵan ıgilikterdi paıdalaný boıynsha sheshim qabyldaıdy degendi qabyldaǵysy kelmeıdi. Jurttyń bul qaýpi qanshalyqty oryndy?
Buǵan deıin Konstıtýtsııada jerdiń asty men ústindegi baılyqtyń halyq ıgiligi ekeniniń jazylmaýy saldarynan qandaı da bir keleńsizdikterge jol berilgen be? Jalpy bul sóılemdi jazý ne úshin qajet bolyp otyr? Ol jazýdyń Ata zańda bolýy jer qoınaýy men tabıǵı resýrstardy ıgerý isine qandaı ózgeris ákeledi?
- Qazirgi Konstıtýtsııada jer qoınaýy memleketke tıesili dep jazylyp tur. Ákimder memleket atynan jer máselesin ózderi sheship, halyq múddesin eskermegen jaǵdaılar az emes. Halyqtyń jaıylym jerleriniń joqtyǵyna baılanysty-aq júzdegen mysal keltirýge bolady. Bul máseleni sheshý týraly kezdesýler kezinde halyq depýtattarǵa naqty talap qoıyp otyr.
Konstıtýtsııalyq reforma jónindegi jumys toby osy máselelerdi saraptap, mynadaı túzetýlerdi engizdi:
«Jer jəne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili. Halyq atynan menshik quqyǵyn memleket júzege asyrady. Jer, sondaı-aq zańda belgilengen negizderde, sharttar men shekterde jeke menshikte de bolýy múmkin».
Bul qadam óte mańyzdy, endi jer - halyqtyń menshigi. Memleket jer resýrsyn basqarý protsesinde eń aldymen halyqtyń, qoǵamnyń múddesin basshylyqqa alý kerek. Osylaısha, ákimder jerdi óz qalaýymen jekemenshikke berýi sııaqty táýekelder joıylýy tıis. Kez kelgen ýaqytta jer máselesi týraly kelisim bolmasa, ony talqylaýǵa shyǵarýǵa, sheshimdi joıý máselesin qoıýǵa quqyly bolady.
Jerdi basqarýda qate ketse, tıisti adamdar jaýapkershilik tartady, ıaǵnı jer máselesin sheshý úshin halyqtan suraý kerek. Bul Konstıtýtsııalyq túzetýdiń aýqymynda qoldanystaǵy zańdarǵa ózgerister engizilýi, jerdi basqarýdyń tıimdi tetikteri qarastyrylýǵa tıis.
- Konstıtýtsııalyq reformadaǵy oblys ákimderin janama saılaý máselesin de halyq ekiushty qabyldap otyr. Halyqtyń ózi tikeleı daýys bermegendikten, jurtqa jaqyn basshy kele qoıatynyna kúmánmen qaraıtyndar bar. Onyń ústine ákim laýazymyna úmitker eki adamdy da halyq usyna almaıdy. Referendýmǵa bul másele nege osy kúıinde usynylyp otyr dep oılaısyz?
- Iá, halyq tikeleı usyna almasa da, óziniń ókilderi máslıhat depýtattary arqyly oblys ákimderin saılaıdy, ıaǵnı oblys ákimderin saılaýda – janama saılaý quqyǵy engizilip otyr. Oblystyń barlyq máslıhat depýtattary jınalyp, Prezıdent usynǵan kandıdattarǵa daýys beredi. Buǵan deıin oblys ákimine bir-aq kandıdat usynylatyn, máslıhattyń kelisimimen jalpy daýys berýmen sheshiletin. Qazir keminde eki, múmkin odan da kóp azamattyń kandıdatýrasy usynylady jáne depýtattar olardy jaqtap nemese qarsy daýys beredi. Bul tártip te alǵa ilgerileýshilik dep oılaımyn. Jalpy atqarýshy bılikti halyqtyń tikeleı saılaýy aýyl ákimderin saılaýdan bastaldy, endi aýdan ákimderin saılaý engiziledi.
Odan keıin baryp, oblys ákimderine kezeń-kezeńmen kelý múmkindigi qarastyrylatyn bolar. Jalpy jergilikti atqarýshy bıliktegi negizgi býyn - aýdan ákimderi. Óıtkeni jerge, halyqtyń kúndelikti turmys-tirshiligine baılanysty máseleler aýdan ákiminiń sheshimimen júzege asyrylady.
- 23-baptyń 2-tarmaǵyndaǵy túzetý boıynsha, «Konstıtýtsııalyq Sottyń, Joǵarǵy Sottyń jáne ózge de sottardyń tóraǵalary men sýdıalary, Ortalyq saılaý komıssııasynyń, Joǵary aýdıtorlyq palatasynyń tóraǵalary men músheleri qandaı da bir saıası partııany qoldap sóılemeýge tıis», - dep jazylmaqshy. Buryn bul sanatta ondaı tyıym bolmaǵan edi. Demek, atalǵan laýazym ıeleri eldegi saılaý protsesterine aralasyp kelgen dep aıtýǵa bola ma? Onyń qandaı mysaldaryn aıta alasyz? Al eger buǵan deıin ondaı problema týyndamasa, ózgeris engizý ne úshin qajet bolyp tur?
- Konstıtýtsııalyq ózgeristerge sáıkes ózińiz atap otyrǵan joǵarǵy laýazymdy azamattar endi saıası partııanyń músheleri bolmaıdy. ıAǵnı jańa saıası konstrýktsııada bul laýazymdar partııalar múddesinen joǵary turady. Jasyratyny joq, osyǵan deıin, Nur-Otannyń bılik partııasy bolyp, ústemdikke ıe bolǵany belgili.
Ondaı problemalar boldy, endigi kezeńde bundaı tájirıbege jol berilmeýi tıis. Konstıtýtsııalyq reformalardyń maqsaty da osy.
- 44-baptyń 4-tarmaǵynda Prezıdent qaıta qurylatyn Konstıtýtsııalyq Sottyń tóraǵasyn taǵaıyndaıtyny aıtylǵan. Bul eldegi sot bıligin Prezıdentke tikeleı táýeldi etetin norma emes pe? Mysaly, Germanııada Konstıtýtsııalyq Sot tóraǵasyn kantsler taǵaıyndaı ma?
- Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev elde 1995 jyly jumysyn toqtatqan Konstıtýtsııalyq Sotty qaıta qurýdy tapsyrdy, konstıtýtsııalyq baqylaý organy qaıta jandanady.
Konstıtýtsııalyq sotty uıymdastyrý jáne onyń qyzmeti, atap aıtqanda normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń, onyń ishinde zańdardyń kúshin joıý jónindegi ókilettikterge qatysty túpkilikti sheshimder Konstıtýtsııalyq Sot týraly tıisti Konstıtýtsııalyq Zańda retteletin bolady.
Sottyń ózi Tóraǵany qosqanda 11 sýdıadan turady. Tórt sýdıany Prezıdent taǵaıyndaıdy, alty sýdıany Parlamenttiń qos palatasy taǵaıyndaıdy.
Prezıdent Sot Tóraǵasyn Senattyń kelisimimen, Tóraǵanyń orynbasaryn Sot Tóraǵasynyń usynýy boıynsha sýdıalar arasynan taǵaıyndaıdy. Bul protsess Konstıtýtsııalyq sotta teńgerimdilikti qamtamasyz etedi.
Ózińiz aıtqandaı, Germanııada Konstıtýtsııalyq sot – eń joǵarǵy sot organy. Tóraǵa 12 jyl merzimge saılanady. On alty sýdıanyń segizin Býndestag saılaý komıssııasy, qalǵan segizin Býndesrat federaldy jerleriniń ókilderi tańdaıdy.
Sot GFR-diń negizgi zańyna túsinik beredi jáne konstıtýtsııalylyqty, ıaǵnı Konstıtýtsııaǵa federaldy jáne jer zańdarynyń sáıkestigin tekseredi, Býndestag pen Býndesrattyń sheshimderiniń kúshin joıýǵa quqyly.
Qazaqstannyń Konstıtýtsııalyq sotynyń da konstıtýtsııalyq emes dep tanylǵan zańdar men baptardyń kúshin joıatyn ókilettiligi bolady, ol arnaıyn zańdarda qaralady.
Ár túrli deńgeıdegi sýdıalardy saılaý koǵam kóterip júrgen máselelerdiń biri. Bul da kezeń-kezeńimen qaralatyn mańyzdy reformalar bolmaq.
- Joǵary aýdıtorlyq palata men Esep komıtetiniń aıyrmashylyǵy qandaı?
- Esep komıtetiniń Joǵary aýdıtorlyq palata bolyp qaıta qurylýy eń aldymen memlekettik bıýdjetti baqylaýdy kúsheıtedi, memlekettik qarajatty jumsaýdyń tıimdiligin arttyrady. Bul qurylym Májiliske esepti bolmaq. Májilis depýtattary – 98 adam halyqtyń ókilderi, ıaǵnı bıýdjet qarajatyna Májilis arqyly halyq baqylaýyn kúsheıtedi dep aıtsaq artyq bolmas.
Bul jerde Joǵary aýdıtorlyq palata tek qana respýblıkalyq bıýdjettiń oryndalýyn ǵana emes, kvazımemlekettik sektordaǵy memlekettik qarajat, jergilikti bıýdjet – barlyǵyna saraptama jasaıdy jáne jylyna eki ret Májilistiń aldynda esep beredi, - dep Konstıtýtsııa jobasyna engizilip otyr.
Aýdıtorlyq palata tek qana jylyna eki ret esep berip qana otyrady dep oılamaımyn, naqty jobalar boıynsha, depýtattarmen qoıan-qoltyq jumys isteý arqyly bıýdjettiń atqarylýynyń sapasyn arttyrýǵa yqpal etetin myqty ınstıtýt bolmaq.
- Zań qabyldaý protsesindegi Májilis pen Senattyń quzyretine qatysty ózgertýlerdi qarapaıym tilmen túsindirip berińizshi. Zańdy qabyldaý quzyreti eki palatanyń birine ǵana beriletin bolsa, ekinshisin ustaýdyń qajeti qandaı?
- Qazirgi tájirıbege qarasańyzdar zańdardyń kópshiligi qoǵamda Májiliste sheshim qabyldanǵannan keıin talqylanady. Bul jerde Senattyń kópshiliktiń múddesin eskere otyryp, Májiliske qaıtarý múmkindigi bar. Onyń ústine aımaqtardyń múddeleri, ulttar máselesi jáne t.b. Senat jumysynda shoǵyrlandyrylady.
Zańdardy qabyldaý tártibi Májiliske basymdyq berile otyryp, Konstıtýtsııalyq ózgeristerde kórsetilgen.
Parlamentke baılanysty Konstıtýtsııalyq ózgerister zańdardyń sapasyn jaqsartýǵa, qoǵamdaǵy ózekti máselelerdiń Parlamentte talqylanýyna baǵyttalǵan.
- 83-bapta «Adam quqyqtary jónindegi ýákil óz ókilettikterin júzege asyrý kezinde táýelsiz bolady jáne memlekettik organdar men laýazymdy adamdarǵa esep bermeıdi» degen sóılem engizilip jatyr. Bul ne úshin qajet? Buǵan deıin atalǵan ýákil osyndaı kedergilerge tap kelip, sonyń kesirinen adam quqyqtary elimizde tabanǵa taptalǵan jaıttar boldy ma? Solaı bolsa, qandaı naqty mysal keltire alasyz?
- Halyq arasynda quqyqtarymyz buzyldy degen pikir jıi estiletin boldy. Senatqa qabyldaýǵa kelgen azamattar da, halyqpen kezdesýlerimizde de osy másele kóterildi, ıaǵnı problema bar.
Álemdik tájirıbede adam quqyqtaryn qorǵaýmen tek quqyq qorǵaý organdary ǵana emes, táýelsiz ınstıtýttar da aınalysa alady.
Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń negizgi mindeti azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý. Bul da QR azamattarynyń quqyn qorǵaýǵa baǵyttalǵan qadam. Qańtardaǵy oqıǵalardy tergeý kezeńinde Adam quqyqtary jónindegi ýákil is júzinde alǵashqy kúnnen bastap belsendi jumys atqarǵany belgili.
Ombýdsmen, bedeldi zańgerler bastaǵan táýelsiz qoǵamdyq komıssııalar prokýratýra organdarymen tyǵyz ózara is-qımyl jasap, óz ustanymdaryn ashyq bildirdi jáne azamattarymyzdy qorǵady. Nátıjesinde zańsyz úkimderdiń táýekelderin edáýir tómendetýge qol jetkizildi.
Ombýdsmenniń memlekettik organdar men laýazymdy tulǵalarǵa táýelsizdigi men esep bermeıtindigi, sondaı-aq oǵan eshkimniń tıispeýi kepildigi bekitiletin bolady jáne óz jumysy kezeńinde Senattyń kelisiminsiz tutqyndaýǵa nemese kúshtep ákelýge de bolmaıdy.
Ýákildiń tek Senattyń kelisimimen ǵana quqyq qorǵaý organdarymen ustalýy múmkin degen sóz. Bul ony quqyq qorǵaý jáne basqa múddeli organdarynyń qysymynan qorǵaý, ıaǵnı ony táýelsiz etý úshin qajet.
Bul oraıda da Konstıtýtsııalyq zańnyń qabyldanýy kózdeledi, ıaǵnı bul tetik qalaı iske asyrylatynyn biz talqylap, naqty usynys engizýge tıispiz.
Barlyǵy Adam quqyqtaryn qorǵaý ınstıtýtyn kúsheıtýge baǵyttalǵan.
Adam quqyqtary jónindegi Ýákildiń jergilikti jerlerde de ýákilderi bolady. Bul qadamdardyń bári mańyzdy, jergilikti jerlerde azamattardyń quqyqtaryn qorǵalýyna sapalyq ózgerister ákeledi.
- 87-baptyń 4-tarmaǵynda Respýblıka Prezıdenti óziniń uıǵarýy boıynsha oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń ákimderin qyzmetinen bosatýǵa quqyly ekeni aıtylǵan. Máslıhat ókilderiniń kelisimi eskerilmeı me? Taǵaıyndaǵan kezde solardyń janama daýys berýi arqyly sheshim qabyldandy emes pe?
- Máslıhat depýtattarynyń oblystyń da, qalanyń da, aýdannyń da ákimderin qyzmetinen bosatýǵa quqyǵy bar. Qazirgi zańnama boıynsha, eger máslıhat depýtattarynyń 1/5 tıisti ákimdi ornynan alý týraly bastamashylyq jasasa, ol máslıhat sessııasynda qabyldansa, ákimdi ornynan bosatý týraly máseleni Prezıdenttiń nemese joǵary turǵan ákimniń aldyna qoıý quqyǵy bar. Sondyqtan da máslıhat depýtattarynyń pikiri ákimdi jumystan bosatýda esepke alynady.
-Suhbatyńyzǵa rahmet!