Nurmaqov Nyǵmet
1911 jyly Romanovtar әýletiniң patsha taғyna otyrғanyna 300 jyl tolýyna oraı Omby қalasynda aýyl sharýashylyғy kөrmesi өtedi. Osy kөrmege Қý bolysynyң ataқty baıy Aқaıdyң Қaseni қatysady. Ol өzimen birge hatshylyққa ұlttyқ dәstүrdiң қyr-syryn tүsindiretin aýdarmashylyққa oryssha jetik biletin N.Nұrmaқovty ala keledi. Osy kөrmede Sh.Ýәlıhanovtyң serigi Grıgorıı Potanınmen, Ombydaғy mұғalimder semınarııasynyң қyzmetkeri, halyқshyl-demokrat Aleksandr Sedelnıkovpen tanysady, keıin olar onyң Omby semınarııasyna tүsýine sebepshi boldy.
Omby semınarııasynda oқyp jүrip, sondaғy bilim alýshy jastar S.Seıfýllın, M.Jұmabaev, Ә.Dosovtarmen birge «Birlik» atty mәdenı-aғartý ұıymyn құrdy. Ұıym mүsheleri Reseı үkimetiniң қazaқ dalasynda jүrgizip otyrғan otarshyldyқ saıasatyna қarsy үgit-nasıhat jұmystaryn jүrgizýmen қatar, Omby tұrғyndaryn қazaқ halқynyң mәdenıetimen tanystyrý maқsatynda әr tүrli keshter өtkizip tұrdy.
1915 jyly N.Nұrmaқov Қarқaralydaғy өzi oқyғan orys-қazaқ ýchılışesine oқytýshy bolyp қyzmetke ornalasty. 1917 jyly kүzde «Dala odaғy» ұıymyn құrdy. Ұıym patshanyң қazaқtardy қara jұmysқa alý týraly jarlyғyna қarsy үgit jұmystaryn jүrgizdi. Kөp keshikpeı Kolchak үkimetiniң ornaýyna oraı keңes taratylyp, ol bir top joldasymen tұtқynғa alyndy. 18 aı tүrmede otyryp, talaı қıyndyқty basynan өtkergen ol 1919 jyly jeltoқsanda bosap shyқty.
1920 jyldan bastap Қarқaralyda, sonan soң Semeıde ýezdik, gýbernııalyқ atқarý komıtetterinde birқatar jaýapty қyzmetterde istep, «Қazaқ tili» gazetiniң, «Қyzyl Қazaқstan» jýrnalynyң redaktory boldy. 1922 jyly Orynborғa aýysyp, Қazaқ өlkelik partııa komıtetiniң bөlim meңgerýshisiniң orynbasary қyzmetin atқardy. Sol jyly қazan aıynda өtken Bүkilқazaқtyқ keңesterdiң 3-shi sezinde Қazaқ atқarý komıteti tөralқasynyң құramyna saılanғan oғan Joғary revolıýtsııalyқ trıbýnaldy basқarý jүkteldi. Қazaқ trıbýnaly 1923 jyly aқpannyң 19-ynda RKFSR Joғarғy sotynyң қazaқ bөlimi bolyp құrylғan tұsta tөraғalyққa taғy da N.Nұrmaқov bekitildi. Al 1923 jyldyң mamyrynda oғan Әdilet komıssary mindeti jүkteldi jәne sol jyldyң kүzine deıin Sot tөraғasy қyzmetin қosa atқardy.
Ol әdilet komıssary retinde prokýratýra jәne sot құrylysy erejelerin engizdi. Prokýratýra jәne sot қyzmetkerleriniң bilimin arttyrý, bilikti jaңa kadrlardy қalyptastyrý, olardy қyzmetke tұraқtandyrý, jalaқylaryn өsirý, tұrmystyқ jaғdaılaryn jaқsartý mәselelerin sheshýde de onyң tabandylyғynyң arқasynda biraz jұmystar atқaryldy. N.Nұrmaқovtyң basshylyғymen sot-tergeý organdarynda қazaқ tilinde is jүrgizý қysқa merzim ishinde jүzege asyryldy. Sot қyzmetkerleriniң barlyқ sanynyң 60 paıyzғa jýyғyn қazaқtar құrady.
1924 jyldan өlkelik partııa komıteti үgit-nasıhat bөliminiң meңgerýshisi, Halyқ komıssarlar keңesiniң tөraғasy қyzmetterin atқardy. Sol jyldardaғy өmirge joldama alғan memlekettik maңyzdy құjattardyң bәrinde N.Nұrmaқovtyң қoly tұrdy. Bұl jyldarda Қazaқstannyң halyқ sharýashylyғy құlash jaıyp, Ekibastұz, Қaraғandy, Embi, Balқash өndiris oryndary elge tanyla bastady. Onyң Қazaқstan үkimetiniң basshysy retinde respýblıkanyң aýmaқtyқ tұtastyғy, өnerkәsip құrylysy, қazaқtardy jerge ornalastyrý mәselesi, құrғaқshylyқ zardaptaryna қarsy kүres, oқý-aғartý jәne mәdenı damý, қazaқtardy basқarý isine tartý, aýyl sharýashylyғyn қalpyna keltirý, t.b. salalarda atқarғan қyzmetteri elimizdiң өsip-өrkendeýine, nyғaıýyna belgili әserin tıgizdi. 1924 jyly Қazaқ AKSR-i astanasyn Orynbordan Қyzylordaғa, al 1929 jyly Almatyғa kөshirý týraly sheshimderdi қabyldaýғa tikeleı қatynasyp, ұıymdastyrý jұmystaryn basқardy. Ol elimizdiң tұңғysh konstıtýtsııasy jobasyn әzirleý komıssııasynyң mүshesi, қazaқ әlipbıin құrastyrý komıssııasynyң tөraғasy boldy. Alғashқy қazaқ drama teatryn ashýғa үlken eңbek siңirdi.
N.Nұrmaқov F.Goloşekınniң қazaқ dalasynda «Kishi Қazan tөңkerisin» jasaý kerek degen arandatýshylyқ pikirine jәne halyқ malyn tәrkileýge baғyttalғan sharalaryna үzildi-kesildi қarsy bolyp, oғan ashyқ қarsy shyқty. F.Goloşekınmen aradaғy pikir қaıshylyғy onyң үkimet basshysy қyzmetinen bosap, Mәskeýdegi BK(b)P OK janyndaғy Joғary partııa mektebine oқýғa jiberilýimen aıaқtaldy. Mәskeýde ol Bүkilodaқtyқ atқarý komıteti hatshysynyң orynbasary jәne az ұlttar bөliminiң meңgerýshisi boldy. Sibir, Povoljeniң az halyқtar tұratyn aýdandaryn aralap, қyzmet jasady.
Kөrnekti қoғam қaıratkeri 1937 jyldyң қýғyn-sүrginine alғashқylardyң biri bolyp ilindi. Keıin Almatyda, Қaraғandyda N.Nұrmaқovtan «tapsyrma» alyp otyrғan O.Isaev, A.Asylbekovtardyң ұıymdary tabyldy degen jalamen tұtқynғa alyndy. Mәskeý mұraғatynyң anyқtamasyna қaraғanda N.Nұrmaқov 1937 jyly maýsymnyң 3-inde Mәskeýdegi pәterinde tұtқyndalyp, қyrkүıektiң 27-inde «aıybyn moınyna alyp», «үshtiktiң» үkimimen 15 mınýtta taғdyry sheshilip, 42 jasynda atylғan. Қoғam қaıratkeri 1958 jyly tamyzdyң 11-inde KSRO Joғarғy soty әskerı alқasynyң sheshimimen aқtaldy.
1928 jyly onyң saıası-әleýmettik taқyryptarғa arnalғan maқalalar jınaғy «Stroıtelstvo Kazahstana» degen atpen jәne 1934 jyly Mәskeýde «Sostoıanıe ı zadachı raboty sredı natsıonalnyh menshınstv RSFSR» dep atalatyn eңbekteri jaryқ kөrdi.
Almaty, Қyzylorda, Қaraғandy, Қarқaraly қalalaryndaғy kөshelerge, Қaraғandy қalasyndaғy 2-shi mektep-ınternatқa N.Nұrmaқov esimi berilgen. Almatyda tұrғan үıine eskertkish taқta, týғan aýylynda eskertkish ornatylғan.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 7 tom
«Tarıhı tұlғalar» kitaby