Nurlan Jumanııazov: Kórermen álemdik dramatýrgııa emes, qazaqtyń óz ómirin sahnadan kórgisi keledi
- Nurlan Ǵylmanuly búgingi kúni teatrǵa ne kerek? Qandaı kókeıkesti másele kún tártibinde tur?
- Elbasynyń sońǵy Joldaýyn oqyǵan árbir Qazaqstan azamaty mol murany, óshpes tarıhty boıyna taǵy bir márte qalyptastyrdy dep senemin! Biz rejısserler úshin de el rýhanııaty baǵytynda atqarar ister az emes. Kórermen suraýy men talaby da osy tóńirekte. Qazir bizdiń teatr kórermeni naqty zamandaǵy naqty jaǵdaıdy beıneleıtin qoıylymdardy kútedi. Bul búgingi zamana syry. Mine osy tusta biz kibiriktep turmyz. Óıtkeni búgingi bizdiń dáýirimizdi kórermenge kórsete alar pesalar jazylmaýda. Úlken taǵdyrsheshti pesa jazý árıne úlken talantty qajet etetin erekshe eńbek.
- Bizde 800-deı jazýshy bar. Sonyń 7-8-i dramatýrg. Bul salanyń spetsıfıkalyq qıyndyǵy bar. Sahna men dramatýrgııanyń jazylmaǵan zańdylyqtary bar. «Abaı joly» men «Qan men ter» epopeıasyn eki saǵatqa syıdyryp berý talant qana emes qajyrly eńbek qoı.
- Erterekte dramtýrgterge arnaıy tapsyrys berip, demalys oryndaryn bólip, aldyn - ala qalamaqysyn tólep qoıatyn. Sodan keıin ǵana olar aýqymdy taqyrypty kóteretin myqty pesa jazatyn. Taqyrypty túsinetin kompozıtor de bul topqa qosylatyn. Pesaǵa mýzykanyń da dóp túsýi erekshe mańyzdy másele. Televızııada teatr kórsetilimi tipten azaıyp ketti. Al, spektaldi kórýge de arnaıy daıyndyq kerek. Kitap oqymaǵan adam spektaklden óz suranysyna talǵam taba almasy anyq.
- Pesa týraly aıttyq. Spektakl degen ne? degenge de toqtala ketsek. Siz qalaı túsindiresiz?
- Spektakl - bizdiń teatrdaǵy sahnalyq kórinis. Pesanyń oqıǵa jelisi, sıntez. Osy teatrdaǵy mysaly men rejısser-qoıýshynyń basshylyǵy arqyly teatr ujymy kúshimen akterler, sýretshi, kompozıtor, jaryq qoıýshy, dybys berýshi tipten ákimshige deıin birlesip júzege asyrylatyn qoıylym. Spektakldi ázirlep, qoıý protsesi eń áýeli qalyń kórermender qaýymynyń rýhanı talaby men estetıkalyq talǵamyna jáne teatr ujymynyń shyǵarmashylyq múmkinshiligi men ustanǵan maqsat-muratyna oraı pesany tańdaý jumysynan bastalady. Dramatýrg ıdeıa avtory. Rejısser ony oryndaýshy. Sahnaǵa shyǵarady. Túpnusqadan sátti sheshimder shyǵaryp spektakl jasaıdy. Úshtaǵan sheshimi - dramatýrg, rejısser jáne akter. Úsheýi sol bir oıdy kórermenge jetkizedi. Muny ómirdi sahnalap is pen sóz arqyly ómirdi tiriltý dep bilemin.
Teatr qoǵam aınasy. Bir jarym saǵattyq oı - tolǵam talǵamy. Emotsııa keńistigi. Kórermen kóz aldyńyzda tutas ǵumyrdy kórip, oı túıedi. Qýaný, tebirenis alý, oılaný.
Shyndyǵynda, teatr nasıhat quraly emes. Moral oqıtyn jer de emes. Kórermen spektaklmen kelisýi de kelispeýi de múmkin. Rejısser retinde kórip júrgenimdi aıtsam búgingi kórermen álemdik dramatýrgııany emes, qazaqtyń óz ómirin taetr sahnasynan kórgisi keledi. Qaımana qazaqtyń dúnıesin tamashalaǵysy keledi. Ókinishke qaraı, qazaq dramatýrgııasy joq. Óz turmysymyzdy kórseterdeı pesa jazylmaıdy.
Mamyrdyń 26 kúni Ispan dramatýrgy Valehonyń «Kún sáýlesi túspegen» psıhologııalyq dramasyn sahnaǵa shyǵaramyn. Astana turǵyndary men qonaqtaryn osy qoıylymǵa shaqyramyn. Spektaklde bes akter ǵana oınaıdy. Olardyń dıalogy, kózqarasy arqyly aıtylar oı álemdik dúnıeni mazalap otyrǵan jaǵdaıattardy qamtıdy. Teatr sahnasyna qoıýǵa tańdalyp alǵan pesa mazmuny bizdiń qoǵamnyń da kókeıtesti máselelerin aıqyndaıtyn ıdeıalyq túpki oı-maqsatqa negizdeledi.
- Teatr jaǵyn jete bilmedim. Áıtse de ertekte kınony túsirilimge jiberý máselesin sheshetin komıssııa quramy mynadaı bolypty. Kamal Smaıylov - kıno komıtetiniń tóraǵasy, Oljas Súleımenov pen Qaltaı Muhamedjanov - bas redaktor, Ábish Kekilbaev, Qalıhan Ysqaq, Ákim Tarazı - stsenarıı alqasynyń sarapshylary, Telman Januzaqov - redaktor. Búgingi kúnmen saralasaq bári tarıhı tulǵalar. Solardyń bári kúnde jıyn, kúnde talqylaý ótkizip baryp, kıno túsirýge bata bergen ǵoı. Qazir demokratııa. Teatr kóp. Jańa spektaklder jetkilikti. Biraq kórermender az. Sebebi nede?
- Bul árkimdi oılantatyn dúnıe. Rýhanııat týraly áńgime órbise de eń birinshi oılantatyn osy bolýy kerek edi.
Óz basym jıyrma jyldyq teatrǵa arnaǵan eńbegimde jıyrmaǵa jýyq spektakl qoıyppyn. Halyqaralyq jáne respýblıkalyq teatr festıvalderinde «Úzdik rejısser», «Eń úzdik rejısserlik jumys» nomınatsııasyna ıe boldym. Alda budan basqa da jetistikke bastar josparlar jeterlik. Maqsat máskeýlik teatrlar sekildi kórermeni kóp ujym bolý ǵoı. Reseı astanasyndaǵy óz Elshiligimizdiń aınalasynda «Sovremennık» teatrymen qatar, Tabakov pen Kalıagınniń teatr stýdııalary bar. Olardyń úshinshi qabattaǵy eń arzan bıletteriniń quny bizdiń aqshamen jeti-segiz myń teńge. Árıne, Máskeýde on mıllıon turǵyn bar. Táýligine eki mıllıon kelimdi - ketimdi qonaǵy bar dep arqany keńge salýǵa bolar. Degenmen, oılaný kerek. Básekelestik zamany. Zamanǵa saı jumys júrgizýimiz kerek. Sol máskeýlik teatrlar negizgi qarjyny el bıýdjetinen ǵana emes, úlken iri qarjy korporatsııalarynan da alady. ıAǵnı, ónerdi qoldaýǵa alpaýyt kásiporyndar men aýqatty adamdar zor úles qosýda. Al bizde olaı emes! Nege? Osy suraqtardy oılana berseńiz jaýabyńyz da shyǵyp qalar.
- Keı sátterde teatr ádebıettiń baǵyn ashady. 1974 jyly Muhtar Áýezov atyndaǵy Memlekettik akedemııalyq teatr ujymy ádebıetimizdiń klassıgi Ábdijámil Nurpeısovtyń «Qan men ter» pesasyn sahnalaǵany úshin Sovet odaǵynyń Memlekettik syılyǵyn aldy. Sol jolǵy laýreattar tizimin atap óteıin. Jazýshy Ábdijámil Nurpeısov, rejısser Ázirbaıjan Mámbetov, sýretshi Aleksandr Krıvosheın, Elaman rólin somdaǵan Asanáli Áshimov, Aqbala rólindegi Farıda Sháripova, Qalen rólin somdaǵan Ydyrys Noǵaıbaev. Bir spektakl qazaq teatrynyń tarlandaryn jańa bir qyrǵa kóterdi. Áıgili tulǵa etti. Bizdiń búgingi maqtanyshymyz...
- Ras aıtasyz. Bir aqynnyń mynandaı joldary esime túsip otyr:
Tolassyz jalǵasady ýaqytpen,
Adamdardyń ómirdegi kósh joly.
Baǵyt ortaq bizge bolǵanymen,
Bolady ár adamnyń óz joly!
Sol aıtqanyndaı, ǵasyrlyq oqıǵany kórsetetin mundaı pesa jazylsa, ony sahnaǵa shyǵarý ár rejısserdiń arman - muraty der edim. Meniń ustazym Ázirbaıjan Mámbetov Shyńǵys Aıtmatovtyń «Ana - Jer - ana» pesasyn sahnalap Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty bolǵan. Bir ǵana Aıtmatovtyń shyǵarmalarynan spektakl qoıyp, kıno túsirgen ondaǵan rejısserler men akterler keıinen álemge belgili óner tarlandary retinde tanyldy. Ulttyq tulǵaǵa aınaldy. Biz de sondaıdy armandaımyz. Uly shyǵarmaǵa úlken spektakl qoıǵymyz keledi.
Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasy, oǵan jalǵas jazylǵan «Uly dalanyń Jeti qyry» eńbeginde: «... biz birinshiden, ataqty tarıhı tulǵalarymyz ben olardyń jetistikteriniń qurmetine ashyq aspan astynda eskertkish-músinder qoıylatyn «Uly dalanyń uly esimderi» atty oqý-aǵartý entsıklopedııalyq saıabaǵyn ashýymyz kerek. Ekinshiden, maqsatty memlekettik tapsyrys uıymdastyrý arqyly qazirgi ádebıettegi, mýzyka men teatr salasyndaǵy jáne beıneleý ónerindegi uly oıshyldar, aqyndar jáne el bılegen tulǵalar beınesiniń mańyzdy galereıasyn jasaýdy qolǵa alý qajet. Sondaı-aq bul jerde klassıkalyq qalyptan tys, balamaly jastar óneriniń kreatıvti áleýetin de paıdalanýdyń máni zor...» atap aıtylǵan. Aldaǵy ýaqyt qazaq ádebıeti men mádenıetine de keremet týyndylar ákeler dep úmittenemin. Solardy qalyń kórermenge bıik deńgeıde usyný bizdiń rejıserlik paryzymyz.
- Rahmet. Armandar aldamasyn. Úlken bıikterden kóreıik.
Suhbattasqan Mahat Sadyq