Naýryzǵa qatysty tanym-túsinikter
Joldas - qardyń kóbesin sógetin altyn kúrek jel
Naýryz aıynyń basynda kún jylyp, qys boıy jatqan joldas qardyń kóbesin sógetin altyn kúrek jel esedi. Qar ketken jerlerde kók shyǵa bastaıdy. Qar astynan qyltıyp báısheshek shyǵady.
Naýryzek, naýryz torǵaı.
Jyl qustarynyń ishinde kóktemniń habarshysy bolyp aldymen keletin sarbaýyr kókala torǵaıdy tústik jaqtarda naýryzek, naýryz torǵaı dep ataıdy.
Túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz.
Naýryz aıynyń ásirese alǵashqy onkúndigi halyq tilinde «túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz», «aıa meıiz alty kún, qyrnalsa qatty kún» dep sıpattaıdy. Qar kúrt erip, jer laısań tartyp jatqanmen, artynsha-aq alaı-túleı qar borap alasapyran bolyp ketedi.
Otamaly – naýryz aıynyń alǵashqy jartysynda ótetin 5-7 kúnge jalǵasatyn borandy sýyq bolatyn amal ataýy. Bul amaldy halyqtyq meteorologııada otamaly dep ataıdy. «Qara jerge kelsem, qar ákelemin, qarǵa kelsem, qar áketemin» degen otamalynyń serti bar deıdi esepshiler.
Kún men tún teńeledi
Naýryzda kún men tún teńeledi, juldyzdar teńesedi, ıaǵnı Súmbile, Úsharqar-Tarazy, Úrker jáne Sulý Sary bir túzýdiń boıynda tizile ornalasady. Kún ótken saıyn Kún beldeýi (kúnniń júretin joly) joǵarylaı túsedi. Esepshiler juldyzdardyń teńesýinen kún men túnniń teńelýin baıqaǵan. Jańa kúnniń jaryǵy men jylýy qytymyr qysty yǵystyryp, jer betin jylylyq jaılap kók qaýlaıdy.
Jańarý, túleý, kókteý
Naýryz aıyndaǵy «eljiregen» kúnniń kózi halyqtyń kóńilin kóterip, bir serpiltedi. Qybyrlaǵan jannyń bári tirshilikke kirisedi. Jańasha ómir bastalady. Naýryzda jańarý, tirilý, túleý, kókteý úderisi júredi, halyqtyń kóńili kóterilip, jarqyraıdy, kúlimdeı bastaıdy.
Saryshunaq ininen shyǵatyn kún
Esepshiler naýryzdyń kelgenin kún men túnniń teńelgenin jan-janýarlardyń qylyǵynan da baıqaıdy. Qazaqtyń Batys ólkesinde naýryzdyń 14-inde saryshunaq ininen shyǵady, kún sýyq bolsa, in aýzynan uzamaıdy, kún jyly bolsa, uzaǵyraqtaý jerge shyǵady.
Márııam shóp
Tasbaqa bolsa, kún men tún teńelgende ininen aýzyna shóp tistep shyǵady. Shóptiń aty márııam shóp dep atalady. Ony eppen alǵan adam baqytty, dáýletti bolady degen senim bar.
Al eginshiler dán sebetin egistik jerin baptap, toǵan, aryq-atyzdaryn tazalaıdy, atyzdaǵy kótermelerin topyraq úıip jańartady. Saıatshylar qus salmaıdy, ańshylar ańǵa shyqpaıdy.
Kórmeseń – jat, kórispeseń – uıat
Halyq jańa kıimderin kıip, kórshi-qolań, aǵaıyn-týysty jańa jylmen quttyqtaıdy. «Ulystyń kúni qutty bolsyn» dep, bir-birine túzý tilek, aq nıetin bildiredi. «Jasyńa jas qosyldy, jasyń qutty bolsyn» degen tilek aıtady. «Kórmeseń – jat, kórispeseń – uıat» dep, aǵaıyn-týys bir-birimen amandasyp, kórisip jatady. Qulǵa da bir kún bostandyq dep, qul quryqtan, kúń syryqtan qutylady. Er-azamattar qos qoldasyp amandasyp, tós qaǵystyrsa, áıelder jaǵy qushaqtasyp, bir-birine ıgi tilekter aıtady, arnaıy daıarlanǵan dastarqannan dám aýyz tııýge, birin-biri jeti dámnen ázirlengen naýryzkóje ishýge shaqyrady. Aýyl aqsaqaldary aralaryna jik túsken baýyrlas el, rýlardy, aǵaıyn, dos-jarandardy bir dastarqannan dám tattyryp, tabystyrǵan. Adamdar bir-birine degen renishin keshedi, ókpe-qaldyqtarynan tazarady jalǵyz jarym jetimderdi úılendirip, jeke otaý tikken.
Uıqyashar
Naýryz tańyn qarsy almaqqa jınalǵan qyzdar jaǵy ýyz dámdi uıqyashar taǵamyn daıyndaıdy. Uıqyashar daıyndap, ózderine qurmet kórsetken jas jigitter saqına, syrǵa, bilezik sııaqty áshekeı buıymdardy syıǵa taratady. Ol jigittiń «jaman» oıyn sezgen sezimtal qyzdar, árıne, «selk» ete qalady. Sondyqtan da bul syı «seltetkizer» dep atalady.
Uzynsary
Ulys kúni áıelderdiń Uzynsaryǵa dep saqtaǵan qysqy soǵymnyń shekesi asylady, búıendegi, qaryndaǵy maıdan dám tatylady. Uzynsary naýryz aıyndaǵy uzarǵan kúnnen týǵan. Qazir uzaq saqtalǵan soǵym eti degen ekinshi maǵynaǵa ıe bolyp keledi. Bul kúni ár jerge úlken ot jaǵylyp, otqa maı quıylady.
Kópkóje, tileýkóje
Kelinder jaǵy Naýryz kójeni osylaı evfemızmmen ataǵan. Naýryzkójeniń súr et salyp pisirilýi - qys taǵamymen qoshtasýy, quramyna aqtyq qosylýy jaz taǵamymen (sút, aq) qaýyshýdyń mánisin bildiredi.
Naýryztól – naýryz meıramy qarsańynda týǵan, erekshe qasterlenetin tól ataýy. Ol kóbinese qozyǵa qatysty aıtylady. Kóshpeli ortada ertede erte kóktemde alǵashqy týǵan urǵashy qozylardyń arasynan túsi kelisken, enesi ósimtal dep sanalatyn bireýi kógenbasy dep tańdalǵan. Qazaqy ortada naýryztóldi erekshe kútip qasterleıdi, bógdege satýǵa, tartý etýge jol berilmeıdi. Mundaı maldy kóbinese óz qyzyq, toıyna, qurban aıty kúnderinde soıyp, yrym etedi.
Qydyr túni
Ulystyń uly kúngi Qydyr túni qara qazannyń túbi bos bolmasyn dep, maı tamyzyp, úıdegi ydystarǵa aǵarǵan (sút, aıran, ýyz t.b.) quıyp qoıady. Qaısybir ydysqa bıdaı, arpa, suly toltyryp, baqyrǵa bulaq sýyn toltyrady. Bul joralǵy jyl boıy molshylyq bolsyn degen tileýdi ańǵartady. Qydyr túni Jup shyraq jaǵady.
Naýryzdama.
Ádette, el ishindegi asa baı, dáýletti adamdardyń naýryzdy toı qylyp ótkizýin naýryzdama deıdi. Naýryzdama toıy bir aptaǵa sozylyp, segizinshi kúni toıǵa kelgender taraı bastaıdy. Naýryzdama toıynda keshirim suraý ótkizilgen. Munyń ózi júrekti taza ustaý, kir shaldyrmaýdyń halyq tanymyndaǵy kórinisi.
Naýryz batasy. Ulys oń bolsyn!
Aq mol bolsyn!
Bále-jala jerge ensin!
Kúnimiz ulysty bolsyn!
Jerimiz yrysty bolsyn!
* * *
Dáýletti bas bersin,
Baqytty as bersin,
Ulystyń uly kúninde,
Ulyń ońǵa qonsyn,
Qyzyń qyrǵa qonsyn.
Qyrýar malyń óriske tolsyn,
Dáýletińdi asyrsyn,
Dushpanyń basylsyn,