Naýryzdyń kelgen sátin qazaqtar qalaı anyqtaǵan
Osy máseleler tóńireginde elimizge belgili tarıhshy, etnograf Jambyl Artyqbaevtyń áleýmettik jelidegi jazbalarymen oqyrmanǵa bóliskendi jón sanaǵan edik. Endeshe...
Babalarymyz kún men túnniń teńelgen, ıaǵnı Naýryzdyń kelgen sátin qalaı anyqtady ?
Naýryzdyń basy dep revolıýtsııaǵa deıingi ýaqytta 9 naýryzdy aıtatyn, bul eski ıýlıan esebi boıynsha. 1918 jyly Sovet úkimeti eýropalyq kalendardy qoldaný jóninde dekret qabyldap burynǵy esepke 13 kún qosty. Osylaısha biz qazir Naýryzdy 22 naýryz kúni toılap júrmiz. Batys ólkeniń qazaqtary sovet kalendar reformasyn moıyndamaı áli de 14-nen bastap Naýryzdy toılap júr. Ertede qazaq arasynda aı men juldyzdyń qozǵalysyn baqylap otyratyn esepshiler bolǵan, olar sál ózgeris bolsa elge habarlap otyrar edi. Sebebi aspan deneleri de máńgilik qozǵalystaǵy tiri dúnıeler, alashaq, bereshekteri bolady. Osyǵan qaraǵanda dál tepe-teńdikti shyǵarý qazir astronomdardyń mindeti, ondaǵan-júzdegen jyldarda olardyń oryn ózgertip otyratyny sózsiz.
Qazaq halqy ertede Syrdyń boıyn qystap, Saryarqany jaılap júrgende Máýrennahrǵa bir taban jaqyn bolǵan. Sol sebepti qazaqtyń Naýryzdy toılaıtyn dástúrinde Máýrennahr ólkesimen ortaqtyq kóp, Naýryzdyń kelgen sátin anyqtaıtyn astronomııalyq esepti de qazaq «Buhar esebi» deıdi. Biz Naýryz merekesin Batys Qazaqstanda qalyptasqan 14 naýryzdan «Kórisýden» bastap toılaǵanymyz jón. «Kórisý» 22 naýryzǵa deıin sozylady. Búkil halyq bolyp Kún men Túnniń teńelgen sátin tosyp, bir-birimizdi quttyqtap, memleket astanasynda, iri qalalarda ot shashý jasap, osydan keıin Naýryzdyń toıyna kiriskenimiz durys. Mádenıet jáne sport, Bilim jáne ǵylym mınıstrlikteri bastap aldyn ala Naýryzben quttyqtaý sharalaryn uıymdastyryp jatsaq qandaı tamasha?! Bizde áli kúnge durys quttyqtaý otkrytkalary da joq. Naýryz meıramyn kúnniń jylyǵan ýaqytyna aýystyramyz degen eshqandaı ne ǵylymı, ne adamı qısynǵa jatpaıdy, halyqtyń dástúrin, ǵylymdy syılaǵan adamdardyń aıtatyn sózi emes.
Naýryz meıramy neshe kún toılandy?
Shejire derekteri Naýryz meıramy segiz kún qatarynan toılanady deıdi. Qazaqtyń qarııalary «orysqa qaramaı turǵan kúninde qazaqtyń naýryzdamasynda bolǵan toı-mereke qyzyǵy Buhar men Qoqanda da bolmaǵan» deıdi eken. Bolsa bolar deımiz, sebebi qazaq bir jaǵynan keń halyq, ekinshi jaǵynan qonaqjaı. Qazaq shejiresi «naýryzdamany qaı jerde asqan ataqty baı bolsa, sol baı qylady eken» deıdi. Bizdiń qazirgi baılar kirisse Naýryz meıramy da jaınap keter edi. Úkimet jáne qoǵamdyq uıymdar, ásirese jastar belsene kirisip Naýryzdy qaıyrymdylyq jáne meıirimdilik merekesi qylyp ótkizgen jón.
Qazaq handyǵy dáýirinde Naýryzdyń birinshi kúni hannyń ózi bastap orda qalyń eldiń ortasyna shyǵady. Máshhúr Júsip Kópeıuly qoljazbasynda Naýryz toıy hannyń saraıynyń aldynda bastalady deıdi. Esepshiler Naýryz kirdi, kún men tún teńeldi degen soń «patshalar baraban soqtyrady: «Eski jyl shyqty, jańa jyl keldi!»- dep. Segiz kún udaıymen qol astyna qaraǵan jurtqa toı, tamasha beredi: «Jańa jyl toıy!»- dep». «Jandyda kún men túnniń teńelgenin balyq biledi» dep han ózi bas bolyp bir kersen sýǵa balyq jiberip, onyń bir aýnap túskenin qarap otyrady deıdi.
Qazaqtyń basty azamattary da ertede Naýryzdy segiz kún boıy toılaıtynyna myna bir derek kýá: «Bı Edige - Aıdabol Páli Tólebaıdyń balasy. Edige bı Baıanaýlanyń baýyrynan júz kisi bolyp, atqa mindi deıdi: «Qyzyltaýda Sátı tasynda otyrǵan Myrzaǵul balasy Sátı myrzaǵa baryp, naýryzdy qyldyramyn!»- dep. Barsa, Sátı myrza úıde joq eken. Qarsonar bolǵan soń, búrkit alyp, shyǵyp ketken eken. Baıaý degen báıbishesi bar eken, «bes berekeniń birine» qosylǵan báıbishe eken:
-Myrzańyz as-sýdy birge alyp ketken joq. «Záýide kele qalsa, meni joqtatpa!»- dep, tapsyryp ketti!- dep, «as ta tók, shash ta tók» qylypty.
- Siz bir jaqtan bir jaqqa bara jatqan jolaýshy emessiz, ádeıi naýryzdama qyldyra keldińiz! Udaıymen segiz kún qylmaǵan soń, munyń qylýǵa ne sándigi bar?!- dep, segiz kún kútip, syılap, bir kúninen bir kúnin asyra beripti».
Naýryz aıaqtalatyn kúni haýyzǵa qantty aıamaı tógip, jurt jabyla qant tatyǵan sıropty iship «toı tarqar» ótkizedi. Ertede Túrkistanda han ordasynyń janynda úlken toǵan, odan shyǵarylǵan birneshe aryq, olardyń boıynda haýyzdar bolǵan. Jazǵa qaraı han ordasy Ázireti Sultanǵa taıaý Káriz degen jerde Baq Jahan degen toǵaıdyń ishinde kıgiz úı tigip tutas kóship barady. Káriz degen jer astynan sýdyń aǵysyn rettep otyratyn qudyqtar júıesi. Úlken apan qudyqtar qyryq kún shiledeniń ystyǵynda eldiń jan saqtaıtyn, demalatyn bir kórkem jeri. Naýryz bul Kárizge de kelip óziniń jalǵasyn taýyp jatady.
«Toı basy» men «toı tarqar» aralyǵynda tolyp jatqan toı-domalaq óz kezegimen ótip jatady. Onyń ishinde balýan kúresi, alaman báıge, jorǵa jarysy, kókpar t.b. bar, onyń bárin bir áńgimede túgendeýdiń ózi qıyn.
Naýryz toıyndaǵy «Kórisý» rásimi
Kórisý qazaqtyń Naýryz meıramynyń negizgi saltynyń biri. Sovet zamanynda ábden umytylyp baryp, jańa jandanyp jatyr. Qazaqqa qys mezgili qashanda aýyr bolǵan, tipti ertede túgelge jýyq Syrdyń boıynan bastap Jıdeli Baısynǵa deıingi aımaqta qystap otyrǵanda da qınalsa kerek. Sebebi qys qytymyr bolyp jatsa mal ashyǵady, keıde kóktemge qaraı jańbyr erte jaýyp, ne qar erip baryp qaıta qatyp jut bastalyp ketedi. Kóterem mal qyryla bastaıdy. Mal ashýy -jan ashýy, qys-qamytta bir jerden ekinshi jerge kóship, ne malyn alysqa aıdap, jaıylymǵa bola daýlasyp bir-birimen arazdasyp eldiń esi shyǵady. Onyń ústine maldyń paıdasyna bola qazaq sharýashylyqtary bir-birinen qys kezinde alystaý otyrady, sebebi qysta ta jaıylym kerek, ol ýaqytta qazaq shóp -azyq daıynadamaıdy degendeı. Osyndaı qıyndyqtardan shyqqannan keıin Naýryzdy qazaq qýanyp qarsy almaǵanda kim qarsy alady? Naýryzǵa qazaq qýanbaǵanda kim qýanady ?
Kórisý de osyǵan baılanysty shyqqan. Qys boıy bir-biriniń óli-tirisin bile almaı saǵynǵan eldiń jasaıtyn joralǵysy. Bir-birin qushaqtap, keıde ólgenderin joqtap, keıde tiri qalǵanyna shúkirlik aıtyp kórisedi.