Naýryz meıramy qazaq ultyn qaıta oıatty - Dáýlet Ábenov
- Naýryz merekesi bizge qaıdan keldi? Tarıhı negizi týraly aıtyp berseńiz...
- Naýryz meıramynyń 5 myń jyldyq tarıhy bar. Ejelgi Iran jerinde shyqqan. Kóp jaǵdaıda Naýryzdy dinı mereke dep shatystyryp júredi. Bul - qate túsinik. Naýryz merekesiniń dinge eshqandaı qatysy joq. Bul alǵashynda jer sharýashylyǵyna, jyl basy retinde shyqqan meıram. «Jańa jyl keldi, kókke aýyz jetti, aq mol bolsyn» degendi bildiredi. Mal sharýashylyǵyna da tikeleı baılanysty. Qazaq halqy mal sharýashylyǵyna basymdyq bergenin «malym arymnyń, arym janymnyń sadaqasy» dep aıtatyn sózinen bilýge bolady. Naýryz keldi degenimiz - kók shyǵyp, kóktemniń kelgeni. Ejelde álemniń kóp bóligi jyl basyn Naýryzdan bastap toılaǵan. Qazaqstannyń batys ólkesinde naýryz meıramynyń óz erekshelegi bar.
- Elimizdiń batys óńiri 14 naýryzǵa basa nazar aýdaryp, «Kórisý kúni», «Amal merekesi» dep aıtady. Nege?
- 1918 jyly Lenın jańa dekretke qol qoıdy. Dekrette 1918 jyldyń 31 qańtardy keıingi kún 14 aqpan bolyp eseptelindi. Qazirgi qoldanystaǵy Grıgorıan kúntizbesi sol kezden engizilgen bolatyn. 1700 jyly Petr І qabyldaǵan kúntizbe arasynda 14 kún aıyrmashylyq bar. Buryn biz 1-naýryz jyl basy dep toılasaq, jańa kúntizbege baılanysty 14-naýryzda atap ótiletin bolǵan. Sol kúni Qazaqstannyń batys óńirinde «Kórisý meıramy» bastalady. Bul salt batys ólkesinde jaqsy saqtalǵan, onyń ishinde Mańǵystaýda erekshe. «Amal merekesi» dep te toılanyp júr. Mańǵystaýda Otpan taýda, ıaǵnı «Adaı ata» basynda bar naqyshymen atap ótiledi. Bul óńirde qazaqı rýh saqtalǵan. Patsha úkimeti men qyzyldardyń orystandyrý, máńgúrttendirý, rýhsyzdandyrý saıasaty ol aımaqqa tarala qoımady. Qaımaǵy buzylmaǵan qazaqtardyń ortasynda «Amal meıramy» jaqsy saqtalǵan, alǵashqy qalpynda qalǵan.
Ejelde Naýryzdy «Qyzylbastylar meıramy» dep ataǵan. ıAǵnı, qyzylbastylar degenimiz, parsylar. «Buqar tizbesi» dep te ataǵan.
- Kórisýdiń máni nede?
- «Kórisýdiń» Qazaqstannyń ár óńirinde ózindik máni bar. Keı jerlerde, adam ólip, joqtaý aıtqanda bir-birimen kórisý, qyz úıinen uzatylǵanda da jylap, syńsý aıtyp qoshtasý salty bolǵan. Al, basqa bir óńirlerde adamdar bir-birimen tabysqan kezde kórisip, tós qaǵystyrady. Naýryz meıramynda «aman-esen kóristik, jyldan aman esen-shyqtyq», «kókke aýzymyz jetti» «aq mol bolsyn» degen maǵynany bildirse, ekinshiden bir-birinen ótkendegi renishteri úshin keshirim surap, birin-biri keshire bilgen. Baıaǵyda, tipti soǵystar da toqtatylǵan. Adamdar bir-birin quttyqtaǵanda «Jasyńyz qutty bolsyn, 1 jasqa tolýyńyzben!» dep aıtady. Naýryzdan naýryzǵa jettik, jyldy ótkizdik dep qýanady. «Elimiz tynysh, dastarhanymyz mol bolsyn» dep qonaq kútedi. Munda «qystan qalǵan et» dep aıtýǵa bolmaıdy. Sol kúnge arnaıy saqtalǵan bar táttisin shyǵarady. Naýryzda adamdar keshirimshil bolady. Balalar da bul meıramdy jaqsy kóredi, erekshe kútedi. Búkil úıde dastarhan jaıylyp, balalarǵa tátti taǵam ustatady. Túske deıin úlkenderge sálem berip, quttyqtaıdy. Sóıtip bul halyqtyq sıpat alǵan meıram boldy. Qazir «Naýryzdan meıramy» 21-nen bastap toılaımyz. Bul amal - kún men túnniń teńesýi. ıAǵnı, tek astronomııalyq qubylys.
- Búkil el bolyp toılanǵan meıram nege kilt úzildi?
- Bul jaǵdaı bolshevıkterdiń solaqaı saıasatynyń kesirinen boldy. Stalınniń nusqaýymen 1926 jyldan bastar «Shyǵys halyqtarynyń meıramy, Naýryz -dinı meıram» dep qabyldap, toılaýǵa tyıym salyndy. Tipti, 1929 jyldan bastap tóte jazýymyz joıyldy. Tóte jazýdan latynǵa kóshirildi. Stalın «eger shyǵys halyqtary arabsha hárpin bilse, olar Qurandy oqı alatyn bolady. Al, Qurandy bilse ıslamǵa jaqyn bolady. Islamdy boıǵa sińirgen halyqtyń arasynda kommýnıstik ıdeologııany daryta almaımyz» dep sanaǵan. Sonymen ulttyq bolmysymyzdyń aıshyqtary, birinshiden Naýryz meramynyń, ekinshiden tól jazýymyzdyń túbine balta shabyldy. Tek, 1988 jyldan bastap «Naýryz meıramy halqymyzǵa qaıtyp oraldy.
- Naýryz merekesiniń qaıta oralǵan kezi esińizde bar ma?
- Qazir ár mekemede, kásiporyndarda mereke uıymdastyrylady. Balabaqsha, mektep, orta, joǵary oqý oryndary men mekemeler toılaýdy dástúrge aınaldyrdy. ıAǵnı, 1988 jyldan bastap qazaqtyń ulttyq sanasynyń jańǵyrý, jańarý kezeńi bastaldy. Qala, aýyl toılatyp, kıiz úı tigilip, halyq máz-meıram bolady. Árıne, Batys ólkeniń aýa raıy bul ýaqytta meıram toılaýǵa óte qolaısyz, salqyn. Alǵash toılana bastaǵanda «bir aı kesh, ıaǵnı sáýir aıyna deıin yǵystyrylatyn». Biraq ár mereke óz ýaqytynda sándi. Bul sharalardyń negizgi maqsaty - ulttyq biregeılikti saqtaý. Halyqtyń birligi mańyzdy. Muny tek qazaq halqy emes, qazaqstandyqtar toılaýy kerek. Jylpyulttyq, halyqtyń meıramy ult pen ulysqa bólinbeýi tıis. Sonda birligimiz artady. Ár qazaqstandyq «meniń meıramym» dep toılaýy qajet. Meniń elim, meniń jerim, meniń ádet-ǵurpym, salt-dástúrim dep bilgen jón. Qytaıdan bastap Dýnaıǵa deıingi aralyqta Naýryz merekesin toılady. Qazir de Eýropa elderi, Reseı, Qytaıda toılanady. Sondyqtan bul meıram joǵalyp ketedi degen qorqynysh joq. Biz Naýryzdy mereke dep emes, biz ony meıram dep toılaımyz. Sebebi bul meıram álemdik deńgeıde toılanatyn dýmandy is.
- Umytylyp bara jatqan salt-dástúrimiz, ulttyq oıyndarymyz bar ma?
- Mońǵolııa men Qytaıdaǵy qaımaǵy buzylmaǵan, salt-dástúrimiz ben ulttyq bolmysymyz jaqsy saqtalǵan ortadaǵy qandastarymyzdyń aıtýynsha, buryn qazaqtarda 160-tan asa ulttyq, sporttyq oıyn bolǵan. Ókinishke qaraı olardyń kóbisi bizge jetpeı qaldy, kelmeske ketti. Qazirgi kezde ulttyq oıyndar kóp toılanbaıdy. Bir jerge altybaqan qurylady. Gir tasyn kóterý, kúres, arqan tartý kópshiliktiń aldynda ótedi. Burynǵy báıge, aýdaryspaq, jamby atý, teńge ilý, sadaq tartý taǵy sekildi basqa oıyndardy ótkizýge múmkinshilikter bola bermeıdi. ıAǵnı, ulttyq oıyndar halyqtyq sıpat ala almaı tur. Naýryzda oınalatyn jastar arasyndaǵy bizge jetken oıyn ol - «Aıgólek». Jastar ekige bólinip, qoldaryn ustap, qaz-qatar turady. Sóıtip qarsy komandadyn bir adamdy shaqyrady.
Iá, qázir «Máńgilik el» ıdeıasy jastar arasynda kóp nasıhattaýdamyz. Aldymen táýelsizdigimizdi, ulttyq biregeıligimizdi saqtaýymyz kerek. Ulttyq biregeılikti birlikpen shatastyrady. Joq, ulttyq biregeılik ol - «Men qazaqpyn» degen bolmysymyz.
- Naýryz kójeniń quramy qandaı?
- Naýryz kójege jeti taǵam qosý degen bar, solaı ǵoı. Menińshe qazaqta jeti sany kıeli. Soǵan baılanysty bolý kerek. Biz jalpy yrymshyl halyqpyz. Qazaq balasynyń ómirinde, tárbıesinde yrym men tyıymnyń orny erekshe. Mysaly, Naýryz kójeni taýysyp ishý kerek, taýyspasa renjıdi, renishi qaldy dep eseptegen. Jalpy, Naýryz kójeni Qazaqstannyń ár jerinde ártúrli daıyndalady. «Qystan aman-esen shyqtyq, barymdy sizderden aıamaımyn» dep qazan kóteredi. Bıdaı, bıdaı joq bolsa arpa salady. Kúrish nemese tary da salyp, meıiz qosady. Ońtústikte kúrish, batysta tary salady. Quramy naqty emes, biraq óte dámdi taǵam. Qurt-ishimshik, aıran qosatyn adamdar bolady.
- Áńgimeńizge raqmet.