Naýryz ? bereke men aýyzbirlikke jeteleıtin áz-meıram

ALMATY. Naýryzdyń 20-sy. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - Qazir álemdegi eń kóne mereke sanalatyn Naýryz meıramynyń qoǵamdyq mańyzy men róli jyl ótken saıyn artyp kele jatyr. Biz osyǵan oraı Ortalyq Azııa halyqtarynyń tól meıramy sanalatyn Naýryzdyń máni men mazmuny týraly belgili etnograf ǵalym Jaǵda Babalyqulyn áńgimege tartqan edik.

- Bıyl elimizde Parlament depýtattary tarapynan Naýryz meıramyn үsh kүn boıy toılaýғa ұsynys jasaldy. Bұғan etnograf retinde sizdiң oı-pikiriңizdi bilsek? - Өz basym bұl dұrys jasalғan ұsynys dep sanaımyn. Өıtkeni Naýryz meıramy өte қasıetti mereke. Ol tek қoғamnyң ғana emes, tabıғattyң da merekesi. Naýryzda kүn men tүn teңeledi. Ony eshқandaı merekemen salystyrýғa kelmeıdi. Eshқandaı mereke mұnymen teңdese almaıdy. Eshқandaı meıramda mұndaı ұzaқ tarıh joқ. Bizdiң memleket әli Naýryz meıramyn өtkizý jүıesinde bir pikirge kele қoıғan joқ. Әrkim өz bilgenimen өtkizýde. Naýryzdyң tarıhyn қalpyna keltirý үshin jaңa derekterdi izdestirý kerek. Odan keıin Naýryz meıramy aldaғy ýaқytta 3 kүn toılanatyn bolsa, әrtүrli ұlttyқ oıyndardy jaңғyrtý қajet. Sondaı-aқ әr қalada aқyndar aıtysyn өtkizip, sybyzғy, dombyra, қobyzshylar saıysy men әnshi, jyrshy, termeshi, kүıshiler jarysyn jәne «Қyz syny» «Jigit sұltany» sııaқty tүrli baıқaýlardy өtkizýge bolady. Eger halyқtyқ jolmen қalpyna keltiretin bolsaқ jyl saıyn Naýryzdy kөrkeıtip, damytýғa bizde mүmkindik өte mol. - Naýryz meıramyn shyғys halyқtarynyң kөbi toılaıdy. Olardyң bұl meıramdy toılaýynda aıyrmashylyқ bar ma? - Әrıne әrkim әrtүrli toılaıdy. Bizdiң mereke han bastap, eli қoshtap, birin-biri sen қarasyң, sen aқsүıeksiң dep alalamaı, jұmғan jұdyryқtaı, birneshe kүn boıy bүkil halyқ bop atap өtýimen erekshelenedi. Onda barlyқ adam bir-birin құttyқtap, tilek aıtyp, renjitken adamy bolsa, izdep baryp keshirim sұraғan, sondaı-aқ alғan қaryzy bolsa, ony erterek өteýge asyққan. Ony bala kezimde өzim de kөzimmen kөrdim. Қytaıdaғy қazaқtarda ony қarapaıym halyқ өzinshe atap өtetin. Barlyқ үıde kem degende jeti tүrli dәm қosylatyn naýryz kөje jasalyp, halyқ қydyryp jүrip, birneshe kүn bir-biriniң үıinen kөje ishedi. Sondaı-aқ aýқatty adamdar bıylғy naýryz bizdiң aýylda өtedi dep birer aı bұryn elge jarııalaıdy. Bұl atyңdy jarat, balýanyңdy saıla, toıғa kel dep degen sөz. Onda birneshe kүn boıy aқyndar aıtysy өtkizilip, әn aıtylyp, kүı shertilip, ұlttyқ oıyndardan jarystar өtkiziledi. Bұl mereke naýryzdyң 22-si kүni bastalady. - Қazir jasyratyny joқ, soңғy jyldary kөp jaғdaıda ony әr mekeme өzinshe atap өtip jatady. Olardyң basyn bir jerge қosyp, biriktirip, shyn mәnindegi bүkilhalyқtyқ merekege aınaldyrýғa ne kedergi bolyp otyr? - Bұl eң aldymen azamattarymyzdyң Naýryz meıramyna degen nemқұraılyғynan oryn alýda. Mәselen jeltoқsannyң 31-indegi keshtiң merekelik mәn-mazmұny men eshbir tarıhy bolmasa da sheneýnikter 1-2 aı bұryn daıyndyқ jasap, kөshelerdi bezendirip, bүkil mekemelerdi bұl sharaғa ұıymdastyryp otyrady. Tipti bәzbireýler bir sәttik osy қýanysh үshin jaıқalyp өsip tұrғan jasyl shyrshany kesedi. Bұl mәdenıetsizdik, tipti nadandyқ deýge bolady. Al Naýryz meıramy kezinde ata-babalarymyzdyң kerisinshe kөshet otyrғyzyp, bұlaқ kөzin ashyp, қorshaғan ortany kөrkeıtip otyrғan. Eger barlyқ basshy osy iske өzi ұıtқy bolyp әr mekemege Naýryz meıramy kezinde өz aýlasyna kөshet otyrғyzýғa үndese bұdan eshkim ұtylmaıdy. Meniң oıymsha biz de Naýryzdy aғash otyrғyzýdan bastaýmyz kerek. - Keңes odaғy tұsynda Naýryz meıramyna tyıym salynғan kezderden keıingi 1987 jyly ony қaıta jaңғyrtýshylardyң arasynda jүrdiңiz? Alaıda bұl is tәýelsizdik jyldary өrkendeýdiң ornyna keri ketti. Bұғan kedergi bolғan ne? - Keңes odaғy ýaқytynda Naýryzdy қaıta jaңғyrtamyz, ony merekeleımiz degen үmit bizde bolғan joқ. 1986 jylғy oқıғada Kolbın үlken қatelik jasap aldy da, artynan қazaққa kөңil aýdarғansyp, biraz shapaғat қylғan bop, birқatar nәrsege mүmkindik berdi. Ұlttyқ keıbir salt-dәstүrdi aıtýғa, toılaýғa, sony elge tүsindirýge jaғdaı týғyzdy. Sol ýaқytta 1987 jyly «Jerұıyқ» dep atalatyn қoғamdyқ-etnografııalyқ ұıym құrdyқ. Bastyғy alғashқy kezde Toқtasyn Өmirzaқ, keıin Aron Atabek, al men olardyң orynbasary boldym. Onda onshaқty adam jұmys istedi. Eң alғashқy Naýryz meıramy Almatydaғy ortalyқ demalys saıabaғynda өtkizdik. Ol kezde bizge әkimshiliktiң bir organy retinde istegen jұmysymyzғa jalaқy tөlenip otyrdy. Jibek Әmirhanova deıtin oblys әkiminiң orynbasary bizge ұdaıy jәrdemdesip tұrdy. Osyndaı janashyr azamattardyң arқasynda biz sol kezde Naýryz meıramyn ғana өtkizip қoımaı, «Қyz syny», «Jigit sұltany», «Әjeler saıysy», «Aқsaқaldar saıysy» sııaқty tүrli baıқaýlardy өtkizdik. Al 1989 jyly Naýryz merekesin 20-30 kıiz үı tigip қazirgi Tәýelsizdik alaңynda өtkizdik. Onda aқyndar aıtysy ұıymdastyrylyp, әnshiler әn shyrқap, kүıshiler kүı shertip, naýryz kөje pisirilip, halyқty merekelik kөңil-kүıge bөledik. Ұmytpasam 1991 jyly Syrtқy ister mınıstrliginen bir adam telefon soқty. Orta Azııa elderi naýryzdy әrқaısysy әrқıly toılaıdy, biz қaı kүnge toқtasaқ bolady, dep keңes sұrady. Men kүn men tүnniң teңelýi jyl saıyn naýryz aıynyң 19, 20, 21 kүnderine aýysyp otyrady. Sondyқtan ony өtkizip baryp 22-sinde toılaғan dұrys shyғar dedim. Sol ýaқyttan bastap bizde bұl mereke naýryzdyң 22-sinde atap өtiletin boldy. Men oғan taғy bir өtinish aıtқam. Sender Kindik Azııa elderiniң basshylarymen sөılesiңder, Naýryz merekesin bәrimiz bir kүnde toılaıtyn bolaıyқ dep. Өkinishke қaraı, ol әli jүzege aspaı kele jatyr. - Bұl ұsynysty aıtқan kezde қandaı maқsat kөzdelgen edi? - Naýryz meıramy Ortalyқ Azııa memleketterinde bir kүnde toılansa jaқsy bolar edi. Ol bereke-birlikke jaқsy. Bұl tipti baýyrlas elder үshin zor ıdeologııalyқ maңyzy bar ıgilikti is bolar edi. Oғan eshkim oғan қarsy bolmaıdy dep dep oılaımyn. Mende әli kүnge deıin osyndaı bir arman bar. - Kүn men tүnniң teңeletin sәtin үlken oқıғa retinde kүtip alýғa қalaı қaraısyz? - Ony orystardyң tәrtibine salýғa bolmaıdy. Kүn men tүn naýryzdyң 19, 20, 21 kүnderi aýysyp kelip otyrady. Ony eseptep aldyn-ala bilip otyrғannyң esh aıyby joқ. Ony resmı oryndar aldyn-ala jұrtshylyққa habarlap otyrsa da artyқ bolmaıdy. Alaıda naқty bir kүndi belgilep, tek soғan toқtatýғa bolmaıdy. - Jalpy bұғan deıin bұқaralyқ aқparat құraldaryna bergen sұhbattaryңyzda Naýryz meıramynyң tarıhyn Nұқ paıғambardyң esimimen baılanystraғan ediңiz. Osy oıyңyzdy taratyp aıtyp berseңiz? - Aңyz boıynsha Naýryz meıramy jer betin topan sý basyp Nұқ paıғambardyң kemesi Қazyғұrt taýyna toқtaғan kezden bastalady. Sol kүni kүn men tүn teңelgen eken, Nұқ paıғambar өz қolyndaғy barlyқ jem-shөbi men, azyқ-tүligin adamdarғa, maldar men haıýandarғa berip toı қylypty. Eýropa ғalymdary Tұran oıpatyn topan sý basқan kezeңdi bizdiң jyl sanaýymyzdan bұrynғy 9 990 birdeңe jyl dep esepteıdi. Al өtken ғasyrdyң 60-70 jyldary Ortalyқ Azııany zerttegen orys ғalymdary bolsa, ony 11 myң jylғa deıin aparғan bolatyn. Bұlardyң қaı-қaısysy bolsa da az ýaқyt emes. Osy arada bұl merekeni bizdiң ata-babalarmyz қaı ýaқyttan beri toılap kele jatyr degen sұraқ týyndaıtyny anyқ. Oғan jaýabym mynaý. 1972 jyly Mәskeýdegi Lenın kitaphanasynan arhıvterdi aқtaryp jүrip, kezdeısoқ қolyma Ahmet Baıtұrsynұlynyң emlesimen jazylғan jyr tүsti. Өte ұzaқ eken, erinbeı tүgel oқydym. Ol Nұқ paıғambardan 300 jyldan keıin dүnıege kelgen Naýryz deıtin adam týraly eken. Ol bizdiң ata babalarymyz kүn men tүn teңelgen kezde toı jasap, merekelegen, biz ony қaıtadan jalғastyrýmyz kerek dep elge үndeý tastaıdy. Өzi ataқ-abyroıy zor, kүshti adam bolsa kerek bұl merekeni өzi bastamashy bolyp қalpyna keltiredi. - Naýryz meıramynyң ataýy osy kisiniң esimimen balanysty shyққan deýge bola ma? - Өz basym Naýryz merekesiniң ataýyn arnaıy zerttegen adam emespin. Biraқ halқymyzda naýryzғa қatysty at өte kөp. Oғan ? kөktemniң alғashқy aıynyң naýryz atalýy, kүn men tүn teңeletin ұly merekeniң Naýryz, onda jeti tүrli dәmnen jasalatyn taғamnyң naýryz kөje atalýy dәlel bola alady. Keңes odaғy kezinde bұl merekeni toılaýғa Қazaқstanda tyıym salyndy. Қytaıdaғy қazaқtar ony өz әlinshe atap өtedi. Degenmen Naýryz merekesiniң tarıhy әli jүıeli ғylymı-zertteý jұmystaryn қajet etedi. Қytaılar bұryn bizdiң arғy ata-babalarmyz - ғұndardy meniң қolymdaғy 2,5 myң jyl bұrynғy bir derekte «hүn-shүn» dep atap, olardyң hanynyң kүn shyғyp kele jatқanda taýғa shyғyp, қolyn jaıyp tilek tileıtinin aıtady. Onyң artynda қobyz ұstap otyrғan abyz 9 қoңyr kүı tartқannan keıin, 365 kүıshi 365 kүı oryndaıdy eken. Sodan keıin ғana han ұlan-asyr үlken toıdy bastaýғa rұқsat berip, ol birneshe kүn boıy toılanatyn sýrettep jazady. Өzgelerdiң osylaı dep aýzynan sýy құryp otyrғanda, ony өzimiz zerttep bilgen kezde, sөz joқ bұғan deıin bizge beımәlim bolyp kelgen kөp құndy dүnıeniң beti ashylatyny kүmәnsiz. Әzirge bұl sharýany tyndyrý keler ұrpaқtyң enshisine қalyp otyr. - Әңgimemizdiң қorytyndysyn Naýryz batamen aıaқtasaқ қalaı bolady? - O, jarandar, jarandar! Әz-Naýryz keldi, әz-Naýryz. Kүn menen tүn teңeldi, Әlem nұrғa bөlendi. O tәңirim oңdasyn, Oң jolyna bastasyn. Baқ қarasyn, қyzyr darysyn, Құt қonsyn. Ұlystyң ұly kүni bolғanda, Keýdesi jaryқ kөk ana, Қaқ jarylyp kүn shyқsyn. Keýdesi tүkti jer ana, Қaқ jarylyp kөk shyқsyn. Keýdesi berish қara tas, Қaқ jarylyp sý shyқsyn. Boıғa bitken tas emshek Қaқ jarylyp sүt shyқsyn. Қıғaғy bergek til-jaқtan Tolғaýy toқsan oı shyқsyn. Tolғaғy қysyp tars etip, Қaғanaғy tyrs etip, Қazaқ kүtken ұl shyқsyn. Қazaқ jaққan ot mәңgi laýlasyn Tүrki halyқtary jaққan ot mәңgi laýlasyn Қazaқ kөtergen kөk tý mәңgi jelbiresin Қazaқtyң elұrany mәңgi bolsyn, mәңgi shyrқalsyn! Қazaқtyң tәýelsizdigi mәңgi bolsyn! Shyғystyң қara tasқyn selinen saқtasyn. Batystyң sary қolқa jelinen saқtasyn. On segiz myң ғalamnyң Jan-janýar әlemniң Saғanaғy sarқ, қanaғy қaryқ bop, Әz-Naýryz keldi, әz-Naýryz. 13 myң jyl tarıhy bar әz-Naýryz, Қýanyshpen toılansyn, қýanyshpen toılansyn! Әýmın, deңder! - Әýmın! Tilegiңiz қabyl bolsyn.