NATO-nyń 75 jyldyǵy: alıanstyń qurylýy men keńeıý tarıhy
Vashıngton sharty
NATO tarıhy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin bastalǵanyn jaqsy bilemiz. Soǵystan keıingi ýaqytta kapıtalıstik jáne kommýnıstik eki júıeniń múddeleri qaqtyǵysty. 1948 jyly aqpanda kommýnıster Chehoslovakııada bılikke keldi. KSRO odaqtastary Batys Berlınge tosqaýyl qoıdy. Osy oqıǵalardy eskere otyryp, AQSh prezıdenti Garrı Trýmen 1947 jyly naýryzda jeke doktrına jarııalady.
Óz kezeginde 1948 jyly Eýropadaǵy odaqtastar – Belgııa, Ulybrıtanııa, Lıýksembýrg, Nıderland jáne Frantsııa ujymdyq qaýipsizdikti kózdeıtin Brıýssel paktisin resimdedi. Osy kezden bastap olar AQSh jáne Kanadamen birikken, Transatlantıkalyq áskerı odaq qurý týraly kelissózder júrgizýdi bastaǵan bolatyn.
Aqyry 1949 jyly 4 sáýirde 12 memleket – Belgııa, Ulybrıtanııa, Danııa, Islandııa, Italııa, Kanada, Lıýksembýrg, Nıderland, Norvegııa, Portýgalııa, AQSh jáne Frantsııanyń SІM basshylary Vashıngtonda Soltústik Atlant shartyna (beıresmı Vashıngton sharty – red.) qol qoıdy. Áskerı-saıası odaqtyń negizi – Soltústik Atlant sharty uıymy, ıaǵnı, qysqasha – NATO.
Áýeldegi maqsat «Soltústik Atlant óńirindegi turaqtylyqty nyǵaıtý jáne ál-aýqatty arttyrý» dep jarııalandy. Shart 24 tamyzda kúshine enip, qujattyń negizin saqtaýshy depozıtarııi AQSh eli atandy.
NATO nege áskerı blokqa aınaldy?
NATO alǵashynda tek odaq boldy, biraq áskerı qurylym retinde sıpat almaǵan edi. Áskerı qurylymǵa aınalý bastamasy KSRO alǵash ret 1949 jyly atom bombasyn synaǵan kezde qozǵaldy. Al 1950 jyly koreı soǵysy bastaldy. Sonda NATO áskerı shtabpen birikken komandalyq qurylym qurdy. Bul «SHAPE» dep atalatyn Eýropadaǵy odaqtas derjavalardyń Joǵarǵy shtaby edi, onda NATO-nyń Eýropadaǵy Birikken qarýly kúshteriniń birinshi Joǵarǵy Bas qolbasshysy («SACEUR») retinde amerıkalyq general Dýaıt D.Eızenhaýer taǵaıyndaldy. Kóp uzamaı odaqtastar Parıjde turaqty azamattyq hatshylyq quryp, Ulybrıtanııadan kelgen lord Gastıng Laıonel Ismeıdi NATO-nyń birinshi bas hatshysy etip taǵaıyndady.
Eki áskerı bloktyń mártebesi
1960-shy jyldary bolǵan «qyrǵı-qabaq soǵys» kezindegi shıelenis KSRO men AQSh Kýbadaǵy qaqtyǵystan qutylǵanda baryp basyldy. Soltústik pen ońtústik arasyndaǵy qaqtyǵysqa Qurama Shtattar qatysty, Vetnamdaǵy shıelenisken jaǵdaıdan da tys qalǵan joq. 60-shy jyldardyń osylaı qolaısyz bastalǵanyna qaramastan, atalǵan onjyldyqtyń sońynda Batys jáne Shyǵys bloktarynyń arasyndaǵy shıelenis azdap sheshile bastaǵandaı edi.
Sebebi eki polıýs ózderiniń naqty statýstaryn qabyldap, NATO men «SHAPE» jańa orynǵa kóshti. 1966 jyly naýryzda Frantsııa NATO áskerı qolbasshylyǵynyń biryńǵaı qurylymynan shyǵatynyn jarııalady jáne odaqtastardyń barlyq shtabtaryn frantsýz aýmaǵynan shyǵarýdy talap etti. «SHAPE» jańa shtab-páteri 1967 jyly naýryzda Belgııa jerindegi Kastoda qurylsa, NATO shtab-páteri dál sol jyly qazanda Brıýsselge kóshti.
Degenmen Frantsııa alıanstyń quramynda qalyp, NATO jumysyna odaqtastarymen dáıekti túrde qatysyp otyrdy.
«Qyrǵı-qabaq soǵystyń» shıelenisýi
Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynyń sońynda AQSh pen KSRO arasyndaǵy «qyrǵı qabaq soǵys» qaıtadan kúrdelene tústi. 1979 jyly Aýǵanstandaǵy Keńes Odaǵynyń is-qımyly, SS-20 Sabre keńestik ballıstıkalyq zymyrandarynyń Eýropada ornalasýy eki blok arasyndaǵy óshtikti tutatty. Óz kezeginde NATO odaqtastary «Pershıng-2» ıadrolyq dúrkin qurylǵylary men jerústi zymyrandaryn Batys Eýropaǵa ornalastyrý týraly «ekijaqty» sheshim qabyldady.
1985 jyly Qurama Shtattar men Keńes Odaǵy Orta qashyqtyqtaǵy ıadrolyq karýlar týraly shartqa qol qoıdy. 1987 jyly Jerdegi orta qashyqtyqtaǵy barlyq ıadrolyq, ballıstıkalyq jáne qanatty zymyrandardy joıý týraly shart kúshine endi. Osy qadam «qyrǵı-qabaq soǵys» aıaqtalyp kele jatqanynyń alǵashqy belgisi retinde qarastyryldy. 1980 jyldary NATO-ǵa Ispanııa da qosyldy.
«Beıbitshilik úshin seriktestik»
1991 jyly jeltoqsanda NATO músheleri Soltústik Atlant yntymaqtastyǵy keńesin qurdy, keıin, 1997 jyly Eýroatlantıkalyq áriptestik keńesi dep ózgertildi. Forým Ortalyq Eýropa, Shyǵys Eýropa jáne Ortalyq Azııa memleketterimen jańa qarym-qatynastar ornatýdyń tuǵyrnamasyna aınaldy. NATO-nyń yntymaqtastyq vektory ońtústikke deıin jetti. 1994 jyly alıans blok quramyna kirmeıtin Jerorta teńiziniń alty eli – Egıpet, Izraıl, Iordanııa, Mavrıtanııa, Marokko jáne Týnıspen dıalog ornatty, oǵan 2000 jyly Aljır de qosyldy.
1994 jyly NATO «Beıbitshilik jolyndaǵy áriptestik» dep atalatyn baǵdarlama quryp, alıansqa kirmeıtin elderge seriktesterimen aqparat almasýǵa jáne óz qarýly kúshterin blok standarttaryna sáıkes jańǵyrtýǵa múmkindik berdi. Qazaqstan da osy baǵdarlamanyń qatysýshysy sanalady. Bul rette bloktan tys áriptesterge alıansqa qatysýdyń deńgeıin tańdaý usynylady.
Blokty túrlendirý tetigi
Birte-birte alıans Eýropanyń shyǵysyna qaraı keńeıdi. 1999 jyly uıymnyń standarttaryna qatysty saıası jáne áskerı reformalardy aıaqtaǵannan keıin Chehııa, Vengrııa jáne Polsha NATO-ǵa qabyldandy. 2004 jyly Vashıngtonda Bolgarııa, Latvııa, Lıtva, Rýmynııa, Slovakııa, Slovenııa jáne Estonııanyń alıansqa kirý rásimi ótti. Osylaısha, NATO músheleriniń sany 26 memleketke jetti.
Al 2009 jyly NATO-ǵa Albanııa men Horvatııa qosyldy. Balqandaǵy bloktyń keńeıýin Chernogorııa (2017 jylǵy maýsym) jáne Soltústik Makedonııa (2020 jylǵy naýryz) jalǵastyrdy. Geosaıası oqıǵalar NATO-ǵa keıingi eki jylda Shvetsııa men Fınlıandııanyń qosylýyna jol ashty.
Qazir NATO quramynda 32 memleket bar. Ashyq derekkózderde NATO-nyń barlyq músheleriniń birikken qarýly kúshterinde 3,5 mln-ǵa jýyq jeke quram bary jazylǵan. Barlyq múshe memleketterde 966,88 mln adam turady, al jer aýmaǵy 25,07 mln sharshy shaqyrymdy alyp jatyr.
Onyń ústine qazir NATO-ǵa múshe barlyq elder jalpy ishki óniminiń 2 paıyzyn bloktyń bıýdjetine tóleýge umtylady.
NATO-nyń qazirgi mıssııalary
Qazir NATO elderiniń 4,5 myńǵa jýyq áskerı qyzmetshisi Kosovoda áreket etedi. 1999 jyldyń maýsymynda alǵash ret Kosovoǵa kirgen áskerler búkil aýmaqqa aıtarlyqtaı yqpal júrgizýin jalǵastyra berdi. 2008 jyly aqpanda Kosovo táýelsizdigin jarııalaǵannan keıin NATO BUU Qaýipsizdik keńesiniń 1244 qarary negizinde óziniń yqpalyn jalǵastyrýǵa kelisti.
NATO teńiz salasynda úsh negizgi operatsııa men is-sharalar júrgizedi: Alıanstyń turaqty áskerı-teńiz kúshteri, «Teńiz kúzeti» jáne «Egeılik qyzmet» operatsııalary.
Ózindik áýe polıtsııasy da jumys isteıdi. Táýligine 24 saǵat, jylyna 365 kún boıy joıǵysh avıatsııa men ekıpajdardyń turaqty qyzmet etýin qamtamasyz etedi. Óz odaqtastarynyń aspanyn sholyp otyrady. Halyqty áýe kúshteriniń qaýipnen, zymyrandardyń shabýylynan qorǵaıdy.
Vashıngtondaǵy sammıtte ne talqylanady?
9-11 shilde aralyǵynda Vashıngtonda ótetin mereıtoılyq sammıt NATO-nyń taıaýdaǵy eleýli oqıǵasy bolmaq. NATO-da uzaq jyldar boıy jumys istegen Shyǵys zertteýler ortalyǵynyń (Polsha) qaýipsizdik jáne qorǵanys jónindegi aǵa sarapshysy Robert Pshel Vashıngtondaǵy sammıt NATO múshelerinen jedel sheshimderdi talap etedi dep esepteıdi. Sonymen qatar ol Ortalyq Azııa NATO úshin jan-jaqty yntymaqtastyq qurý retinde qyzyqty óńir bolyp qalatynyna senimdi.
– Qazaqstan – zor áleýeti men óńirlik ambıtsııalary bar iri memleket. Sonymen qatar álemde bolyp jatqan oqıǵalarǵa óz kózqarasy bar. Eger baıqasańyzdar, keıingi jyldary NATO basqa eldermen jan-jaqty jáne túrli deńgeıdegi qarym-qatynas ornatýda. Bul oraıda Qazaqstan men Ortalyq Azııa elderi blok úshin qyzyǵýshylyq tanytyp otyr, – dedi Robert Pshel.
Bul tusta sarapshy NATO sammıtterdi jıi ótkizbeıtinin atap ótti. Jylyna bir ret, keıbir jaǵdaılarda jylyna eki ret qana bolýy múmkin.
– Búginde NATO-nyń aldynda jańa qaýip-qaterler tur. Bloktyń qarjylyq aspektilerin keńeıtý, basqa elderge kómek kórsetý máselelerin talqylaý qajet, – dep túıindedi sózin.
NATO-nyń qazirgi bas hatshysy Iens Stoltenberg 1 qazanda resmı túrde qyzmetinen ketedi.