Myń aıdan da qaıyrly - Ramazan keldi, jamaǵat...
Ramazan - ıgilik, bereke, keshirim, meıirim jáne qaıyrymdylyq aıy. Taqýa moldalarymyz aıtatyndaı, osynaý aıda shaıtan bitken shynjyrlanyp, el ishinde ımandylyqqa betburys basym bolyp, ıgi ister jasaýshylar ózara jarysqa túsetin aı. Mine, bul - jer júzindegi kúlli musylman ańsap kútken úmmet aıy!
Ramazan /Ramadan/ - Quran Kárimniń asyl aıattary túse bastaǵan qasıetti aı, bul musylmandardyń aı esebi boıynsha toǵyzynshyǵa týra keledi. Bul aıda ıslamnyń bes paryzynyń biri - aýyz bekitý dástúri oryndalyp, ol aı atyna sáıkestendirilip, parsysha «rýze», túrikshe «ýraza», qazaqsha «oraza» dep atalady. Sonymen qatar oraza arab tilindegi «saým» sózinen bir nárseden alystaý dep aýdarylady. Sharıǵattaǵy maǵynasy - musylman adamnyń shyn nıetpen tań atqannan, kún batqanǵa deıin iship-jeýden bas tartyp, aýyz bekitý jáne qumarlyq sezimderden ózin tııý dep túsiniledi. Oraza aıy - buǵan deıin istegen isterdi tarazylap, adam balasyn jumsaqtyq pen meıirimdilikke, baýyrmaldylyq pen sabyrlylyqqa tárbıeleıtin, sondaı-aq kisi minezine min keltiretin barlyq jaman ádetten aıyqtyratyn ǵıbadat.
Dintanýshy ǵalymdardyń aıtýyna qaraǵanda, oraza barlyq dinderde, tipti, ılahı dinderde burynnan bar. Biraq bul qulshylyq árqaısysynda ár túrli oryndalady. Keıbirinde úsh mezgil tamaqtyń bir mezgilin jemeýdi oraza ǵıbadaty dep sanasa, endi keıbiri túske deıin ash júrýdi, keıbir dinder esh nár tatpaı, biraq sý iship júrýdi oraza dese, keıbir dinder taǵamnyń keıbireýin ǵana jemeı oraza ustaıdy. Mysaly, kóne mysyrlyq balgerler jylyna jeti kúnnen jeti aptaǵa deıin oraza ustapty. Qytaılyqtar bolsa, bastaryna bir is túskende ózderin oraza ustaýǵa májbúrlegen. Keıbir qytaılyqtar men tıbettikter orazany jıyrma tórt saǵat ustaǵan eken, grekter de áıelderin kóbirek oraza ustaýǵa mindettegenge uqsaıdy. Sol sııaqty ıýnondyq taıpalar orazany soǵys bastamas buryn, birneshe kún qatarynan ustasa, rımdikter men ıtalıandyqtar jaýǵa qarsy shabýylda jeńiske jetýdiń birden-bir amaly - aýyz bekitý dep sanaǵan. Sondyqtan orazany - tózimdilik pen shydamdylyqqa shynyqtyratyn, rýhanı kúshpen qatar, aǵzaǵa shıpa beretin ǵıbadat dep aıtýǵa bolady. Al dinimiz Islamdaǵy oraza ıláhı maǵynany qamtıtyn naǵyz ǵıbadat.
Ramazan - qaıyrymdylyq, meıirimdilik, saýap-amaldar jasaıtyn, kúnálar keshiriletin, istegen ǵıbadattarymyzǵa oraı taqýalyǵymyz úshin ujmaq nyǵmetterimen syılanatyn aı. Ramazan ıslam dini taraǵanǵa deıin de qasıetti tórt aıdyń biri retinde tanylatyn. Musylmandyq ápsana Muhammed paıǵambarǵa /s.ǵ.s./ alǵashqy «qasıet» osy Ramazan kúnderinde daryǵanyn aıtady. Ol Ramazan aıynyń 26-synan 27-sine qaraǵan túni bolatyn. Osy túni paıǵambarǵa /s.ǵ.s./ Qasıetti Qurannyń alǵashqy aıattary aıan etile bastapty. Ol týraly Quranda: «Ramazan adamdarǵa týra jol nusqaýshy, aq pen qarany aıyrýshy, bekem tutynatyn jolbasshy retinde Quran túsirile bastaǵan aı. Ramazan aıy týǵanyn kórgen adam birden oraza ustaıtyn bolsyn» /«Baqara» súresi, 185-aıat/ delingen. Sol sebepti de bul aı múbarak, ıaǵnı qasıetti aı. Quran túsken túndi dástúr boıynsha musylmandar «Qadir túni» retinde atap ótedi. Osy túni Alla taǵala adamdar taǵdyryn belgileıdi dep esepteledi. Sondyqtan da Qadir túnindegi ǵıbadat, qulshylyq etýdiń jóni erekshe bólek.
Musylmandyq tanymda Ramazan - Quran Kárim aıy. Ramazan - meıirim, raqym, keshirim aıy, taqýalyq pen tárbıe aıy retinde baıyptalady. Ramazan - aılardyń sultany, kúnálardyń keshiriletin aıy. Quran boıynsha ol myń aıdan da qymbat. Sondyqtan da bul aıda musylman jamaǵaty Qurandy ádettegiden de kóbirek oqyp, ádettegiden de kóbirek zerdelep, ilimniń tunyǵynan sýsyndaı túskeni abzal delinedi. Osy aıda musylmannyń úshinshi paryzy - Oraza talaptarynyń oryndalýy da beker emes. Oraza kezinde adamdar qanaǵattyń, sabyrdyń, ynsaptyń mán-mańyzyn sezinip, qadirleýdi úırenedi. Imandylyqty ornyqtyryp arttyra túser ǵıbadattar jasaıdy. Dáýletti kisiler kembaǵaldar men miskinderge qaraılasyp, qol ushyn sozýdyń qanshalyqty saýapty ekenin uǵynady. Oraza kezinde táýliktiń kúndizgi ýaqytynda as jeýge, sýsyn ishýge, shylym tartýǵa, taǵy basqa da taqýalyqqa kedergi jasaıtyn nárselerdiń barlyǵyna tyıym salynady.
Ramazan aıy kezinde barlyq musylman jolyndaǵy eresek adam oraza ustaýǵa mindetti. Tek belgili bir jaǵdaılarǵa baılanysty mursaty kelmeıtin adamdar (densaýlyǵynyń jaramaýy, uzaq saparǵa shyǵýy, jat elde bolýy, soǵys jaǵdaıy, tutqynǵa túsý, t.b.), óz áreketine jaýap bere almaıtyn kisiler (esinen adasqandar men qoıanshyq aýrýy barlar), sondaı-aq jasy ulǵaıǵan adamdar, aıaǵy aýyr jáne emshekte sábıi bar áıelder jáne oraza ustaýǵa kedergi keltiretin basqa da sebepteri bar adamdar bul paryzdan bosatylady. Sondaı-aq rásim tazalyǵy joqtardyń, jazasyn ótep bitpegen qylmyskerlerdiń, kúnási keshirilmegen kúnáharlardyń oraza ustaýyna ruqsat etilmeıdi, delinedi. Orazanyń tárbıelik turǵydaǵy paıdasy da óte kóp. Adamdar osy rásim kezinde bir ýaqytta aýyz bekitip, bir ýaqytta aýyz ashyp, birlikteri jarasqan bir qaýymǵa aınalady. Jomart jandylar qolynan kelgeninshe, joq-jitikterdiń jaǵdaıyn jeńildetýge tyrysady. Árkim de bir-birine keshirimmen, ráýishti kóńildermen qaraıdy, izgi peıilderge beriledi. Bul aıda jánnat esikteri ashylyp, tozaq esikteri jabylady. Shaıtandar kisendeledi, deıtin túsinik bar. Muhammed paıǵambardyń /s.ǵ.s./ «Kimde-kim Ramazan aıy kelgenine qýansa, oǵan tozaq oty haram bolady» nemese «Eger úmbetim Ramazan aıyndaǵy Alla taǵala tarapynan jiberiletin nyǵmetterdiń qandaı ekenin bilse, ol jyl on eki aı boıy Ramazan aıy bolýyn tiler edi», - degen ósıeti de osy aıdyń erekshelikterine qatysty aıtylǵan. Oraza tutqan jamaǵat osy aıda Alla taǵalanyń meıirim-shapaǵatynan úmit ete otyryp, qasıetti Ramazan aıyn paıǵambardyń /s.ǵ.s./ súnnetine saı zor ynta-yqylaspen ótkizýge jumylady. Tilegen tilekteri men duǵalaryn, orazasy men ǵıbadattaryn Alla taǵala qabyl etsin, dep qulshynady. Musylmandyq sharttarda, belgili bir sebepterge baılanysty orazadan bosatylǵandar ony keıin ózderine qolaıly ýaqytta óteýlerine bolatyny da aıtylady. Orazasyn buzǵan adamdar sol kúnderin óteýmen qatar, Qudaıǵa táýbe etip, kúnásin keshetin qurbandyqtar jasaıdy. Ramazan aıynda musylmandar iship-jeýge ǵana emes, ósek-ǵaıbat aıtpaýǵa jáne jaman nárseni kórip, estimeý úshin - tilge, kózge, qulaqqa da oraza tutady. Osy aıda jumaqtyń esigi ashylyp, dozaqtyń esigi jabylyp oraza ustaǵandardyń kúnási keshiriledi. Oraza tutýǵa nıet bildirgen árbir musylman balasy, rásim kezinde kisige ǵaıbat sóz aıtýdan, sondaı-aq kisiniń syrtynan sóz aıtýdan aýlaq bolǵany jón. Aýyz bekitken ár azamat kún sáýlesi kóringennen, kún tolyq batqanǵa deıin joǵaryda aıtylǵan talaptardyń birin buzsa, tutqan orazasy qabyl bolmaıdy.
Oraza - musylmannyń úshinshi paryzy. Ol kúnádan saqtaıtyn berik qamal. Oraza - nápsini tizgindep tárbıeleýdegi basty quraldyń biri. Ol - ımandylyqty ornyqtyryp, arttyra túser ǵıbadat. Jomart jandy jaısań baýyrlarymyz qolynan kelgeninshe joq-jitikterdiń jaǵdaıyn jeńildetýge tyrysady.
Orazanyń medıtsınalyq turǵydan paıdasy - tańerteńnen keshke deıin iship-jeýden tyıylýdyń kóptegen dertterge qarsy daýa ekendigi buǵan deıin ǵylymı túrde zerttelip, dáleldengen. Birinshiden, oraza aǵzanyń ımmýndyq júıesin kúsheıtip, kóptegen syrqattarǵa qarsy turý qabiletin arttyrady. Ekinshiden - semizdik pen onyń saldarynan saqtaıdy. Ádette semizdikke as qorytý júıesi qyzmetiniń buzylýy alyp keledi. Al as qorytý músheleriniń buzylýyna ákep soqtyratyn birden-bir faktorlar - qorshaǵan orta, jan kúızelisi men qoǵamdyq qysym. Oraza ýaqytynda qulshylyq ete otyryp, Allaǵa baǵyshtap zikir jasaý, quran oqý - ashý-yza men shıelenisten ózin alys ustatady, denesi men rýhynyń barlyq kúsh-jigerin paıdaly jáne ońdy baǵytqa salady. Úshinshiden - baýyrda tastardyń jınalýynan, qýyq joldarynda zár tuzdarynyń túzilýinen saqtaıdy. Tórtinshiden, jyl boıy úzdiksiz tamaqtaný, ásirese konservilengen jáne jartylaı fabrıkatty taǵamdardy qoldaný, dári-dármekter ishý men lastanǵan aýa saldarynan denedegi jasýshalarǵa turyp qalatyn qaterli ýlaǵysh zattardan qorǵaıdy.
Qasıetti Qurannyń «Baqara» súresiniń 185-shi aıatynda: «Eı, ıman etkender! Kúnálardan saqtanyp, taqýalyqqa jetýleriń úshin senderge de burynǵylarǵa paryz etilgendeı oraza paryz etildi», dep jazylǵan. Aıatta aıtylǵanyndaı, orazanyń maqsaty - musylmandy rýhanı tazartyp, taqýalyqqa jetkizý. Taqýa - saqtaný, sıyný degen uǵymdy bildiredi. Endeshe, taqýalyq - Allah Taǵalaǵa boısuný, ámirlerine quldyq uryp, tyıǵandardan tyıylyp, ımandy, kórkem minezdi, parasatty jan bolyp, Uly Jaratýshyǵa qarsy kelýden saqtaný. Demek, orazanyń mindeti - jandy rýhanı jaǵynan tazartyp, kórkem minezge tárbıeleý, nápsi tizginin qolǵa alý.
Dáýletti kisiler kembaǵaldar men miskinderge qaraılasyp, qol ushyn sozýdyń qanshalyqty saýapty ekenin uǵynady.
Ardaqty Paıǵambarymyz Muhammed /s.ǵ.s./ Ramazan týraly óz hadıs-shárıfterinde: «Kim Ramazan aıynyń orazasyn shyn ıman jáne yqylaspen ustasa, onyń buryn istelgen kúnálary keshiriledi»,- nemese «Oraza ustaý sabyrdyń jartysy», «Sabyr ımannyń jartysy», «Sabyrlylyq - qýanyshtyń kilti», - degen-di. Dana halqymyzdyń «sabyr túbi sary altyn», «ár beınettiń bir zeıneti bar», degen naqyl sózderin oraza ustaýdaǵy bizdiń sabyrymyz ben qasıetti aıda kórgen beınetimizge de baılanysty shyqqan deýge bolady. Múbarak Ramazan aıy barshamyzǵa qutty, kúlli ıslam álemine qaıyrly da berekeli bolǵaı. Ámın!
* * *
Orazanyń ýaqyty: Tańnyń atýynan kúnniń batýyna deıingi ýaqyt. Kún men tún bolmaǵan jerlerde sol aımaqqa eń jaqyn jerdegi kún men túni bar aımaqty negizge ala otyryp oraza ustaıdy. Allah Quranda bylaı deıdi: «Tańnan, qara jipten aq jip (qarańǵylyqtan sáýle) ajyratylǵanǵa deıin ishińder, jeńder, sosyn orazany keshke deıin ustańdar» (Baqara, 187). Munymen kún men túnniń arasyndaǵy shekara aıtylyp otyr.
Sáresi - tań namazynyń ýaqyty kirgenge deıin 10-15 mınýt buryn ishken abzal. Aýyz bekiterde «Tań atqannan kún batqanǵa deıin, Alla taǵalanyń rızalyǵy úshin múbárak ramazan aıynyń orazasyn ustaýǵa nıet ettim», dep ár kún úshin arnaıy nıet etiledi. Ramazan orazasynda bylaı nıet etiledi: «Náýáıtý án ásýámá sháhrı ramadaná mınál fájrı ılál-maǵrıb halısan lılláhı taala. Allahý ákbar».
Maǵynasy: «Alla rızalyǵy úshin tańnan keshke deıin Ramazan aıynyń orazasyn ustaýǵa nıet ettim. Allahý akbar».
Aýyzashar. Aýyzdy aqsham namazynyń ýaqyty kirgen soń, aqsham namazyn oqymaı turyp: «Jaratqan ıem! Sen úshin oraza ustadym, Saǵan ıman keltirip, bergen rızyq nesibeńmen aýyz ashtym. Keshirimdi Alla! Meniń aldyńǵy jáne sońǵy kúná-kemshilikterimdi keshire gór!» dep nıet etip, qurmamen ne bolmasa sýmen ashý súnnet. Aýyzasharda myna duǵa oqylady: «Allahýmmá láká sýmtý ýá bıká amántý ýá alaıká táýákkáltý ýa ala rızqıqá áftartý, ýá saýmál ǵadı mın sháhrı ramadaná náýáıtý, faǵfırlı má qaddamtý ýá má ahhártý». Bunyń maǵynasy: «Allahym! Seniń rızalyǵyń úshin oraza ustadym. Seniń bergen rızyǵyńmen aýzymdy ashtym. Saǵan ıman etip, Ózińe táýekel ettim. Ramazan aıynyń erteńgi kúnine de aýyz bekitýge nıet ettim. Meniń ilgeri-keıingi kúnálarymdy keshire gór!».
Pitir sadaqasyn - Ramazan aıy bastalǵan kúnnen bastap, Aıt namazyna deıin berip úlgergen durys. Pitir sadaqa mólsheri, pitir beriletin azyq-túlik jergilikti bazar narqymen ólshenedi. Pitir sadaqasyn bıdaı, arpa, meıiz jáne qurmamen berýge bolady. Degenmen, pitirdiń baǵasy jergilikti bazardaǵy bólshek naryqpen eseptelýi tıis. Osyǵan oraı, Ramazan aıynda beriletin pitir-sadaqanyń qunyn óńirlerde jergilikti múftıler taǵaıyndaıdy. Oraza alǵash ret musylmanǵa paryz bolǵan jyly Rasýlýllah (s.ǵ.s) pitir sadaqany úmmetine ýájip etip, ony berýdi buıyrdy. Pitir sadaqasy hıjrattyń ekinshi jylynda Allah Taǵalanyń: «Áldekim tazarsa jáne Rabbynyń atyn eske alyp, namaz oqysa, ol armanyna jetedi» («Aǵla» súresi, 14-15-aıattar), degen aıattary arqyly musylmandarǵa ámir etildi. Ramazan aıynyń orazasynan shyǵý belgisi jáne osy aıda bilip-bilmeı istegen qate-kemshilikterine káffárát bolý retinde beriletin sadaqany sharıǵat «pitir» dep atady. Pitir sadaqa miskin men paqyrlarǵa beriledi. Miskin - qajettiliginen artyq birde-bir dúnıesi bolmaǵan, ál-aýqaty tómen adam. Paqyr - tabysy nemese mal-múlki óz qajetinen artylǵan, biraq nısap mólsherine jetpegen áleýmettik jaǵdaıy ortasha adam. Al baıǵa, ıslamǵa qarsy shyqqandarǵa, pasyq (ǵıbadatqa yntasyz), deni-basy saý bola turyp, jalqaýlyq etip, istemeı júrgen jumyssyzǵa, óziniń ata-anasy men áıel, bala-shaǵasyna pitir berilmeıdi. Islam ǵulamalary: «Pitir sadaqa halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn kóterý, ıslam dinin taratý jolyna beriledi», degen. Bıyl Qazaqstanda respýblıka meshitteri barlyq óńirler boıynsha pitir sadaqasyn 150 teńge mólsherinde bekitip otyr.
Orazanyń paryz bolý sharttary: eń aldymen musylman bolý, ıaǵnı oraza musylmandarǵa paryz. Ekinshi, balıǵat jasynda bolýy jane aqyl-esi túzý bolýy qajet. Sondyqtan jas balaǵa jáne aqyl-esi aýysqan, talǵan adamǵa nemese mas adamǵa oraza ustaý paryz emes. Úshinshiden, oraza ustaýǵa kúshi jetý jáne turǵyn bolýy tıis. ıAǵnı, naýqas nemese uzaq sapar shegetin jolaýshylarǵa oraza paryz emes. Biraq bul adamdar da oraza ustasa, olardyń orazasy durys delinedi. Sonymen qatar haıyz, nıfas kezindegi áıelder jáne ózi nemese balasyna zııan tııýi yqtımal júkti áıelder men bala emizgen analarǵa da oraza paryz emes. Biraq, musylman bolǵandyqtan da olar oraza qazasyn basqa kúnderi óteıdi.
Qadir túni - tamyzdyń 3-nen 4-ine qaraǵan tún! Láılátúl-Qadr - ıaǵnı qasıetti Qadir túni - búkil adamzatqa Quran túse bastaǵan erekshe qasıetti tún. Arab tilindegi «qadr» sózi «mán-mańyz» jáne «ólshem» degen maǵynany bildiredi. Sonymen qatar bul sóz «qudyret» maǵynasy da qamtıdy. Qadir túniniń qasıetin jumyr basty pende óz aqylymen bile almaıdy. Sondyqtan onyń qadir-qasıetin Jaratýshymyzdyń ózi «Qadir» súresinde: «1. Biz Ony (Qurandy) qadir túni túsirdik. 2. Qadir túniniń ne ekenin bilesiń be? (Allah Taǵala bildirmese) qaıdan bilesiń? 3. Qadir túni myń aıdan da artyq. 4. Ol túni Allahtyń ruqsatymen kez-kelgen is úshin Rýh pen perishteler túsedi. 5. (ásirese ol túndi ǵıbadatpen ótkizgender úshin) tań atqanǵa deıin Allahtyń raqymy men esendigi jaýady», - dep baıandaıdy. Súıikti Paıǵambarymyz (sallallahý aláıhı ýásállám): «Allah Qadir túnin úmbetime syı retinde tartý etti, bul burynǵy úmbetterge berilmegen» dep, bul syıdyń qadirin bilýge shaqyrady. Taǵy bir hadısinde: «Kimde-kim saýabyn tek qana Allahtan kútip, yqylaspen sol túndi ǵıbadat jasaýmen ótkizse, kúnálary keshiriledi», - deıdi. Sondyqtan múmkindiginshe, árbir pende Qadir túninde beriletin syıdan maqurym qalmaýǵa tyrysýy kerek. Ol túndi bos ótkizbeı, dáret alyp, eki bas bolsa da namaz oqyp, Allah Taǵalanyń sheksiz meıiriminen shyn júrekten surap, duǵa etken jón.