«Muz dáýiri bastaldy!» - baspasózge sholý
***
Burynǵy tergeýshi, búgingi advokat Rustam Toqqoja ózine jasalǵan ádiletsizdikke shaǵymdanyp, «Egemen Qazaqstan» redaktsııasyna hat joldaǵan eken. Gazettiń jazýynsha, 2013 jyldyń 1 tamyzynda R. Toqqoja sottasýshy taraptyń ókili retinde Almaty qalasy, Bostandyq aýdandyq sotynda ótken azamattyq iske qatysady. Bul is boıynsha onyń opponenti - Hamedov Abılfas Mýslımovıch bolatyn. Sot protsesi aıaqtalǵan soń oǵan qatysýshylar ǵımarattan syrtqa shyǵady. Ǵımarat aldynda Hamedov janynda oqqaǵary jáne azamattyq is boıynsha ókili N. Veısalovpen birge Rustam Toqqojaǵa kelip, qolynan julqylap, shetke shyǵaryp áńgimelespekshi bolady. Oǵan kelispegen R. Toqqojany úsheýi jabylyp soqqynyń astyna alady. Sóıtip R. Toqqoja aýrýhanaǵa túsedi. Onda orta deńgeıdegi jaraqat aldy degen sot-medıtsınalyq saraptamamen ol 21 kún emdelip shyǵady. Aýrýhanadan shyǵysymen Hamedovti sotqa beredi. Alaıda onyń ústinen qylmystyq is qozǵalǵanymen, áli kúnge deıin óz deńgeıinde júrgizilmeı keledi. Hamedov tergeýshilerge ártúrli syltaý aıtyp, jalǵan kýá berip, áli kúnge deıin óz kinásin moıyndamaı kele jatqan kórinedi. Quzyrly organdardyń da bul istiń aq-qarasyn anyqtaýǵa qulqy joq tárizdi. Osy jaǵdaıǵa baılanysty ashynǵan burynǵy tergeýshi, búgingi advokat Rustam Toqqoja gazet redaktsııasyna habarlasqan eken.
Atalǵan másele boıynsha problemalyq maqala jazǵan basylym «eger zańgerdiń ózi quqyǵy men múddesin qorǵaı almasa, eger zańgerdiń ózi ádilettilikke qol jetkize almasa, basqa qarapaıym jurt qaıtpek?», deıdi. Maqala «Astamshylyq» degen taqyryppen berilip otyr.
Sondaı-aq, «Egemen Qazaqstannyń» búgingi sanynda «Elbasy joly» kınoepopeıasyna qatysty kórermender arasynda júrgizilgen áleýmettik saýalnamanyń qorytyndylary jarııalandy. Basylym keltirgen málimetter boıynsha, fılmdi kınoteatrdan, teledıdardan, ınternetten kórgen adamdar arasynda júrgizilgen saýalnama boıynsha respondentterdiń 95 paıyzy kınoepopeıany Qazaqstan kınemotografy tarıhyndaǵy úzdik fılmderdiń biri dep atapty. Al kórermenderdiń 93 paıyzy stsenarıı men qoıylymnyń joǵary kórkemdik deńgeıin atap ótken.
Sonymen qatar, kınoepopeıany kórgenderdiń 40 paıyzy 30 jasqa deıingi, taǵy 40 paıyzy 30-50 jas aralyǵyndaǵy, al 20 paıyzy 50 jastan asqan kórermender bolǵan.
***
Meteorologtar «Jer planetasy kishi muzdy kezeńge kirdi, al onyń artynan dınozavrlardy qyrǵan úlken muzdy kezeń bolýy múmkin» degen boljam aıtyp, dabyl qaǵýda. Ǵalymdardyń aqyrzamandy tóndirgen sumdyq boljamdaryna qarap adamnyń denesi titirkenedi. Bul týraly «Aıqyn» gazeti «Muz dáýiri bastaldy!» degen maqalasynda jazyp otyr.
Basylymnyń málimetinshe, japon ǵalymy Mototaka Nakamýra jaqynda jarııalaǵan zertteý jumystarynyń nátıjesine sáıkes, taıaý jyldarda álem «Muzdy kezeń» mýltfılmi avtorlary sýrettegendeı jaǵdaıǵa keledi eken. Bir-eki jyldyń ishinde kezekti jylý tsıkly jáne Jerdiń klımaty kúrt ózgerip, planetamyzǵa qatty sýyq túsedi. Nakamýra bul salany 1957 jyldan bastap zerttep júrgen kórinedi. Onyń boljamyn basqa ǵalymdar da rastap otyr. Eń bastysy - jylýdan sýyqqa aýysý óte jyldam bolatyndyǵynda. Jumsaq klımattyń tez ózgeretini sonshalyqty, japyraqty aǵashtar ósip turǵan ormannyń ondaǵan jyldardyń ishinde qylqan japyraqty ormanǵa aınalǵany týraly ǵylymı derekter bar. Sýyqtyń qalaı jyldam túsetindigi de belgili. Onyń sebepterin keıbir ǵalymdar Kún kózindegi protsestermen baılanystyrsa, ekinshileri ǵaryshtan kelip, Kúnniń kózin jaýyp tastaıtyn gaz tárizdi bulttardyń paıda bolýynan deıdi. Qalaı dese de planetamyzdyń qatty jylynýynan góri kúrt sýytý tez bolatyndyǵy shyndyq.
Muz dáýiriniń alǵysharttary qazirdiń ózinde baıqalyp jatyr, eqashan qatyp kórmegen Qara teńizdiń betin muz japty. Odan keıin kógildir Dýnaı, tipti Venetsııanyń kanaldaryn muz qursaǵan kezde Eýropany qatty úreı basty. Mundaı anomalııanyń sebebi nede jáne bizdiń planeta úshin qandaı qaýip tóndiredi, degen suraqtarǵa jaýap tabý úshin álemdik ǵalymdar ter tógip jatyr. Meteorologtar ózderiniń ádisterimen, tabıǵattanýshylar men fızıkter ózderinshe zertteýler jasap, birinen biri ótetin ártúrli, sumdyq boljamdar aıtýda.
Almatylyq zertteýshi-ǵalymdar adam aǵzasyn anaǵurlym jasartyp, ǵumyryn uzartatyn dárýmen tapty. Onyń avtory - Qazaq ósimdik qorǵaý jáne karantındeý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas dırektory, bıologııa ǵylymdarynyń doktory, UǴA akademıgi Abaı Saǵıtov. Bul týraly «Aıqyn» gazetiniń búgingi sanynda «Adam sergitetin sańyraýqulaq» atty maqalada jazyldy.
Basylymnyń atap ótýinshe, bir qýanyshtysy, qazaqstandyq ǵalym tapqan jańalyqty álem ǵalymdary «ǵasyr jańalyǵyna» balap otyr. Sóıtsek, bul jańalyq Іle Alataýynyń shynar bıik qoınaýynan tabylǵan kordıtseps sańyraýqulaǵyna baılanysty eken.
Adam ǵumyryn uzartatyn kordıtseps sańyraýqulaǵynyń HHІ ǵasyrda ózge memlekette emes - táýelsiz Qazaq elinde tabylýy jáne qazaq ǵalymy onyń avtory ekendigi maqtanatyndaı jaǵdaı. Óıtkeni qazaqstandyq ǵalymnyń baǵa jetpes jańalyǵy qazirdiń ózinde alty qurlyqtyń barsha ǵalymdarynyń nazaryn ózine aýdarýda.
Kordıtsepstiń ereksheligin ejelden biletin, biraq qoldaryna túsire almaı júrgen álemniń ár shalǵaıyndaǵy múıizi qaraǵaıdaı bıolog-ǵalymdardy aıtpaǵannyń ózinde, Amerıkanyń, Germanııanyń, Polshanyń, Ońtústik Koreıanyń, Qytaıdyń álemge tanymal sheteldik ǵylymı-zertteý ınstıtýttary qazirdiń ózinde Abaı Orazuly basqaratyn mekememen tyǵyz qarym-qatynas ornatýǵa sát saıyn usynys bildirýde. Sonda bul sańyraýqulaqtyń keremettigi nede? Derek-dáıek: Kordıtsepsti shyǵystyń tamasha ǵulamasy Konfýtsıı de tıimdi paıdalanǵan. Tipti jeke garemderinde bir myń, eki myńǵa jýyq tutqyn qyz-kelinshekterdi ustaǵan Qytaı ımperatorlary da óz zamanynda sańyraýqulaqtyń osy túrin qoldanǵan eken. Olar ózderiniń kúndelikti as mázirinde kordıtseps sańyraýqulaǵy qosylǵan taǵamdardy arnaıy daıyndatqan. Munyń sebebi, kordıtsepstiń aıryqsha qasıeti ol adamnyń jigittik qarym-qabiletin anaǵurlym kúsheıtedi. Eń bastysy, kordıtseps sańyraýqulaǵyn «tilin taýyp» paıdalanǵan adamnyń kem degende 150 jyl jasaıtyndyǵyn qazaqstandyq ǵalymdar dáleldep otyr.