Músirepov jazǵan Torsan bolys Aqtas pen Baıtursynnyń erkindik alýyna qalaı yqpal etti

NUR-SULTAN. QazAqparat – Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni qarsańynda bul derekti bizge aıtqan – Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi, ólketanýshy, ahmettanýshy, Úmbeteı rýynyń shejireshisi Ibragım Aǵytaev. Arqaýy jalqy, baıandaýy jalpy bolyp ushyrasatyn Aqtas pen Baıtursynnyń hıkaıasyn osy adamnyń óz aýzynan berýdi jón kórdik. Ondaǵy maqsat – Baıtursyn áýletiniń otarshyldarǵa qarsy kúresi Ahmetten buryn bastalǵanyn taǵy bir eske salý. Ahmet Baıtursynuly týraly áńgime bola qalsa, tekti áýlettiń altyn arqaýy Ahmetten keıin úzilip qalǵany, bas kóterip, baba murasyn túgendeıtin mırasqordyń azaıyp ketkeni týraly ókinishke toly kúrsinister jıi aıtylatynyn baıqadyq. Sol ókinishter erteń jazǵyrýlarǵa ulaspas úshin tekti áýlettiń taýqymetti tarıhynan bir úzik syr usynyp otyrmyz.

Aıdaýda júrip at baptaǵan Aqtas

Torǵaı ishindegi qazaqtardyń arasynda da jer men jesir, mal men barymta daýy bolyp turǵan. Arǵynnyń ishindegi Shaqshaqtan birneshe ata taraıdy. Úmbeteı jeke bólinip, bolystyqqa shyqqysy keledi. Oǵan Shegen deıtin áýlet qarsy bolǵan. Bul ózi dáýletti, Torǵaıdyń túbinde ornyqqan áýlet eken. Sony paıdalanyp úmbeteılerdiń áreketine tosqaýyl bolady. Onyń ústine Shaqshaqtyń alty balasynyń biri – Kósheıden taraıtyn Aıýdyń kúıeýi ólgen qyzyna bas erkindigin bermegen yńǵaısyz daý týyndaıdy. Bolystyqqa shyǵarmaýyna qyz namysy qosylyp kıkiljiń údeıdi. Shegen áýletiniń Torǵaıda turatyn Dáýitbaı deıtin áıdikteri Úmbeteıdiń betke ustar azamattaryn ýezge kórsete bastaıdy. Ondaǵy maqsat – negizgi bas kóterer Baıtursyn men Aqtasty baǵyndyrý. Torǵaı qazaqtary Jitiqarany basyp, Jaıyqtyń joǵarǵy tusyna deıin jaılaıtyn. Qarashada kúzem alyp baryp, Torǵaıǵa qystaıdy. Qys qatty bolatyn jyldary Torǵaıdan ótip, Syr boıyna, Qarataýǵa deıin keledi.

Sondaı qatty qystyń birinde shegender Úmbeteıdiń kóshin toqtatyp, keıin qaıtyńdar dep eregisedi. Shataq sodan bastalady. Osy daýǵa maı quıyp júrgen Torǵaı ýeziniń bastyǵy ıA.ıAkovlev soqqyǵa jyǵylady. 1885 jyly bir ákeden týǵan Aqtas, Baıtursyn, Sabalaq, Erǵazy sol shataqtan keıin ustalady. Janjalǵa qatysqan taǵy 5-6 aǵaıyndy jigit bar, onshaqty adamdy Torǵaıǵa ákep qamaıdy. Qalǵandaryn keıin bosatyp, Aqtas, Baıtursyn, Sabalaq Shoshaqovtar Troıtsk (Kúıgen qala) aımaqtyq sotynyń sheshimimen 17 jylǵa sottalyp, Irkýtski mańyna Sibirge aıdalady

Bosap shyqqan Erǵazy Torǵaıdan 300 shaqyrymdaı jerde jatqan Shalqarǵa Yrǵyz arqyly atpen jetip, poshta salady. Solaı jaǵalaı qatynap, izdenip júrgende Erǵazy da qaıtys bolady. Shaldardyń aıtysy boıynsha, jolda úzeńgisine ý jaǵyp, sodan qaıtqan eken. Joqtaýshy Erǵazy qaıtys bolyp, úsheýi aıdalyp ketedi. Aqtastyń úıindegi Úbijan degen sheshemiz kúıeýimen birge erip shyǵady. Bular Irkýtski mańyndaǵy Nerchınskaıa katorgasy, Akatýısk zaýytynda bolady. Sabalaqtyń jolda atylǵany belgili. Aıdaýyldardyń oǵynan ólgen desedi. Biraq naqty qandaı jaǵdaıda, qalaı atylǵanyn áli kúnge deıin eshkim dóp basyp aıta almaıdy.

Shaldardyń aıtýy boıynsha, Sabalaq Aqtas pen Baıtursynǵa aıdaýyldardy óltirip qashýdy usynǵan desedi. Aǵalary ony qup almaıdy. Olar qashyp qutylǵanmen, kesirleri arttaǵy elge tıetin edi. Sodan ózi jalǵyz qashýǵa yńǵaılanyp, oqqa ushty dep aıtylady. Shaldar aıtty degende, birge bolǵan adam joq. Olarǵa da uzynqulaqtan jetken tam-tum áńgimeler ǵoı. Naqty deregi bolmaǵan soń dál solaı boldy deýge jáne bolmaıdy.

Baıtursynyń aǵasy Aqtas degen kisi áńgimeshil, shejire keýde, qoly sheber, ismer bolǵan eken. Aıdaýda júrgenniń ózinde ań aýlap, terisinen ton pishetin kórinedi. Aıdaýda bolǵanda da jeke páter jaldap turǵan. Úbijan sheshemiz Aqtas ákelgen ańnyń terisin ılep, ekeýi kıim tigip satady eken. Sonyń arqasynda ózderin ǵana emes, nıeti túzý talaı jandy asyraıdy. Aqtas sol jaqta tobyshaq tuqymdy júırikti baptap minipti. Álgi atty Kóktiń uly deıtin túrikmen bir kúnge surap minip, birneshe bulan atyp ákelgen desedi. Sol túrikmen aıdaýda júrgende Aqtas pen Baıtursynnan kórgen jaqsylyǵyn keıin qaıtarady. 1901 jyly bári aıdaýdan kelgen soń eline baryp, bir úıir jylqy aıdap ákep, syıǵa tartady. Aqtastyń elden jıyp bergen qarymtasyn almaı ketedi. «Elderińdi kórdim, jerlerińdi kórdim. Jol-jónekeı jolyqqan bir úıirdi aıdap aparyp, óz elime Aqtas syılady desem boldy ǵoı», - degen eken.

Torsannyń myrzalyǵy

Aqtas pen Baıtursyn aıdaýdan kelgen soń da dúnıe men bedelden kende bolmaıdy. Tek Іrbitten qaıtarda jazasyn ótep shyqqany týraly qaǵazdy qunttamaǵan eken. Sottalý merzimi aıaqtalar shaqta Úbijan anamyz naýqastan qaıtyp, jat jerde baqılyq boldy. Jat topyraqta kómilgen jary, baýyrdyń ókinishti qaıǵylary júıkeletken de shyǵar. Bále izdeýshiler ony da qońyrsyta bastaıdy.

Sol qujatty retteýge Ǵabıt Músirepovtiń Ulpan romanyna arqaý bolǵan Torsan septigin tıgizedi. Baratyn jer alys, jumys qupııa rettelýi kerek. Aqyry aqyldasa kelip, «Múlik balasy Tasqaradan basqanyń reti joq» degen sheshim shyǵady.

Birinshiden, Qorǵan, Troıskige, Qyzyljarǵa deıingi jerdiń birazynda bolyp, talaı toılarda júldeli palýan atanǵan, ataqty «Tasqara tartys» degen ádisimen málim, eti tiri azamat edi. Onyń ústine syr saqtaǵysh, senimdi, el jandy, ór namys ıesi. Ol kisi 1970 jyldarǵa deıin ómir súrdi. Ózim de kózimmen kórdim. Biraq ol kezde bul jaıttardy suraýdyń reti bolmaǵan edi.

Tasqarany saparǵa attandyrý jıynyn kórgen shaldarmen byltyr ǵana sóılestim. Ǵabıt Músirepov jazatyn Kereıdiń áıdik Eseneıi men Ulpannan týǵan jalǵyz qyz Bijikenniń kúıeýi Ýaq rýly Torsan Tilemisulynyń týystarymen tildestim. Sol Torsannyń bedel-pármeni týraly Aqtas aıdaýda júrip-aq estigen. Tasqara osy Torsandy salyp júrip, Irkýtskiden Aqtas pen Baıtursynnyń jazasyn tolyq ótegeni týraly qaǵaz alyp keledi.

Jolaýshy jaıyn tolyq tyńdap, qanyqqan Torsan bolys qyzmetshilerine monsha jaqtyryp, arǵyn jigitin de, mingen atyn da jeke kútimge aldyrady.

Kesimdi jaýapty Tasqara eki jumaǵa taqaý taǵatsyzdana kútedi. Torsan bolys kýálik qaǵazdy alyp bere otyryp, Aqtas pen Baıtursyndaı eki arys úshin jasaǵan qyzmetiniń eshbir aqysyz kisilik, eldik qalyppen atqarylǵanyn baıan etip, Tasqarany basynan aıaǵyna deıin kıindirip, qosaryna at baılap attandyrady. Aı jarym júrip, ardaqtylaryn arashalap, azamat jolyn abyroımen ótegen atamyz Tasqara Múlikulynyń urpaqqa ónege bolyp, búginge deıin umytylmaı jetken erliginiń bir parasy osyndaı.

Úmbeteıden jetken uly jol

Osy qaǵaz kelgen soń ǵana Aqtas pen Baıtursyndy kórsetý saıabyrlaıdy. Keıin Ahmet atamyz birneshe ret isti bolyp, aqyry atý jazasyna kesildi. Odan keıin de Baıtursyn áýleti qýǵynnan kóz ashqan joq. Ahmet Baıtursynuly óz qolymen jazǵan ómirdereginde Qazı-han, Áýmet, Sholpan degen úsh balasy bar ekenin jazady. Men shejirege ózine tán etip asyrap alǵan balasy Sholpandy ǵana kirgizdim. Qazir Sholpannyń balasy Aıman seksenniń altaýyna keldi. Ákesi qanjyǵaly rýynan shyqqan.

1934 jyly Sholpan Ahmet túrmeden kelgen soń ákesin úıine panalatady. Sol úshin kúıeýi de sottalǵan. Sholpannyń ózi keshegi 1975 jylǵa deıin ańdýda júrdi. Ahmet atamyz Áýmet, Qazı, Sholpan úsheýin qoltyǵynyń astyna alyp, Orynborda oqytqan. Áýmet pen Qazıdyń taǵdyry tipten aıanyshty. Ekeýi de Ahmet ákeleriniń jolyn jalǵap ustazdyq ete bastaıdy. Tek bireýi aýyryp, bireýi ashtyqta Torǵaıǵa jete almaı qaıtqan. Keıbireýler ony aýyl belsendileri atqa súıretip óltirdi dep júr. Ol naqaq sóz. El ishinde sumdyqtyń neshe túri bolsa da, dál ondaı jaýyzdyqqa bara qoımaǵan. Onyń ústine bári ilik-shatys, alaqandaı aýyl.

1971 jyly men aýdandyq partııa komıtetine nusqaýshy bolyp alyndym. Ashtyqtan keıin bizdiń úmbeteıden aýdandyq mashstabtaǵy laýazymǵa ilikken alǵashqy kadr men ekenmin. Úmbeteılerge degen qysastyqtyń qanshalyqty bolǵanyn osydan-aq kórýge bolady. Maǵan deıin Qarpyqtyń Qazgeldisi deıtin ákemiz aýdandyq aýylsharýashylyǵy bóliminde bastyq bolyp turyp, domalaq aryzben sottalǵan. 1921-22 jylǵy ashtyqta Júsipbek Aımaýytuly Semeıden osy jaqqa mal aıdap ákeledi. Sol maldy bóliske durys salmady degen kórsetý boıynsha sottalady. Aqtas pen Baıtursynnyń, keıingi Ahmettiń elge etken eńbeginiń rýlastaryna osyndaı kóleńkesi túsip jatty.

Biraq bul otarlaýǵa qarsy kúres solardan bastaldy degen sóz emes. Úmbeteı babamyzdyń ózi Pýgachev kóterilisine qol aparǵan. Oǵan deıin shaqshaq Jánibektiń shabýyl týyn ustaǵan. Jánibek babamyz kishi júz hany Ábilhaıyrdyń qol astynda bolǵan. Ábilhaıyrdyń ýysyndaǵy eldi orys qaramaǵyna qaratý týraly qujatqa qol qoıý úshin Jánibek bastaǵan delegatsııa Orskige barady. Sol tizimdegi 260 adamnyń ishinde Úmbeteı batyr toǵyzynshy bolyp jazylǵan eken. Sóıtken babamyz keıin Jánibektiń balasy Dáýitbaımen birge Pýgachevke qol aparyp, qazaqtar Baǵanaly dep ataǵan Zverınogolovsk qamalyna shabýyl jasaıdy. Ol shabýylda Úmbeteıdiń Aralbaı, Jıembaı degen eki balasy oqqa ushady. Aralbaıdan Ahmetter taraǵan. Al Baıtursynnyń ákesi Shoshaq 17 ret bıler sotyna tartylǵan. Ol týraly «Tekti Torǵaı» degen derekti maqalada aıtylǵan. Kishi júzben shektesip jatqandyqtan, solardyń kóterilisine qatynasqany úshin Shoshaq birneshe ret isti bolǵan desedi. ıAǵnı, Ahmettiń kúreskerlik rýhy sonaý Úmbeteı batyrdan bastaý alyp jatyr.