MURAT MÓŃKEULY

at Móńkeuly (1843-1906) - aıtysker aqyn, jyraý. Qazirgi Atyraý oblysy Qyzylqoǵa aýdany Qarabaý aýylynda dúnıege kelgen. Jasynan jetim qalyp, aǵasy Mataıdyń qolynda tárbıelengen.

Aýyl moldasynan bilim alǵan. Eset bı men Abyl aqynnan ónege alyp, ózi Muryn jyraý Seńgirbaıulyna ustazdyq etken. Murat Móńkeuly 17 jasynda Jylqyshy, 20 jasynda bala Oraz, 25-inde Jaskeleń, Jantoly, Sholpan, Tynyshtyq syndy aqyndarmen aıtysyp, jeńip shyqqan. Ol óziniń ójet minezi, qaǵytpaǵa júıriktigi, tapqyrlyǵymen árdaıym jeńiske jetken.

Murat Móńkeuly eliniń táýelsizdigin ańsap, bodandyqqa qarsy jyr tolǵady. Zar zaman aqyny atandy. Ata qonysynyń otarlaýshy talaýyna túskenine nalyǵan aqyn ózi týyp ósken dalanyń keshegi kúnin saǵynyshpen eske alǵan. Onyń «Áýeli jeńip orys Edildi aldy, Sarytaý, Ashtarhannyń jerin aldy. Támamy sý men nýdy orys ustap, Qazaqtyń munan jutap shalynǵany», «Qazaqtyń jer-murasy», «Keń qonys qaıdan izdep taptyrady?» degen jyr joldary aqynnyń otanshyldyq rýhyna dálel bolady.

Aqynnyń basty shyǵarmasy - «Úsh qııan». Munda aqyn eski dástúrdiń irgesi shaıqalǵanyn, adamdar nıetiniń buzylýyn sóz etedi. Qunarly qonystardy tartyp alǵan otarlaý nátıjesinde turmysy nasharlap, tyǵyryqqa tirelgen el taǵdyry aqyndy tebirentpeı qoımaıdy. «Úsh qııan» tolǵaýymen «Saryarqa», «Átteń, qapy dúnıe-aı», «Qaztýǵan» jyrlary úndes. Munda aıtylatyn basty nárse - jer, qutty qonys jaıy. Ol «Qarasaı-Qazı», «Shálgez», «Ǵumar Qazıulyna aıtqany» atty jyrlaryna dinı ańyzdardy negiz etken. Bilimdi ıgermeıinshe eliniń órkendemeıtinin «Oqýdan qaıtqan azamatqa» óleńinde ańǵartady. Aqyn murasynyń bir shoǵyry - bı-bolystarǵa aıtqan arnaý óleńderi.

Murat Móńkeuly maıtalman jyrshy, termeshi retinde de tanylǵan. «Ólim», «Qyz», «Arǵymaq syılap ne kerek», «Attan sulý bolar ma?», «Jalǵanshy fánı jalǵanda» atty termelerinde zaman syryna úńilip, ómir men ólim, jastyq pen kárilik, sulýlyq haqynda tolǵanady. «Oqýdan qaıtqan jigitke hat», «Eline jazǵany», «Bir dosqa» atty hat úlgisinde jazylǵan úsh týyndysy saqtalǵan. Aqyn «Qyrymnyń qyryq batyr» jyryn, Shalkıiz, Qaztýǵan shyǵarmalaryn jetkizýshilerdiń biri bolǵan. Ásirese Mahambet óleńderin jetkizýdegi eńbegi erekshe. Mahambet jyrlary Qýan jyraý - Murat - Yǵylman aqyndar arqyly bizdiń zamanymyzǵa jetken.

Murat Móńkeuly shyǵarmalary «Murat aqynnyń Ǵumar Qazıulyna aıtqany», «Aqyn», «Murat aqynnyń sózderi», «Bes ǵasyr jyrlaıdy», «Alqalasa áleýmet», taǵy basqa jınaqtarda jarııalanǵan. B.Qorqytovtyń qurastyrýymen aqynnyń jeke jınaǵy shyqqan.  

Shyǵarmalaryn H.Dosmuhameduly, S.Seıfýllın, M.Áýezov, S.Muqanov, A.Toqmaǵanbetov, Q.Jumalıev, B.Omarov, Q.Mádibaı, taǵy basqa ǵalymdar zerttegen. Keıbir shyǵarmalary orys tiline aýdarylǵan.

 

 

 

Derek kózi:

Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy 6 tom