Mundaı ister kúrt artty – Nazgúl Rahmetýllına alqa bıler soty jáne onlaın-translıatsııa jaıynda
— Qýandyq Bıshimbaevqa qatysty atyshýly qylmystyq iske deıin Qazaqstanda alqabıler soty jaıynda biletinder kóp bola qoıǵan joq. Elimizde bul ınstıtýt buǵan deıin qanshalyqty jıi qoldanyldy ári búginde ol qalaı damyp jatyr?
— Iá, taqyryp qoǵamymyz úshin jáne búkil álem úshin óte qyzyqty. Eń aldymen, alqabıler sotynyń isterdi qaraýy — jalpy álemdik tájirıbe ekendigin aıtqym keledi. Kóptegen elde bul ınstıtýt ǵasyrlar boıy jumys istep keledi. Bizde ol, salystyrmaly túrde aıtar bolsaq, áli jas. Bul quqyqtyq ınstıtýt nelikten asa qajet ekendigi týraly aıtatyn bolsaq, alqabıler sotynyń bolýy memlekettiń demokratııalyq ekenin kórsetedi. Óıtkeni, memlekette qabyldanǵan zań azamattarǵa memlekettik bıliktiń búkil tarmaǵy jumysyna, onyń ishinde sot bıligine qatysýǵa jáne jumysqa jaı ǵana aralasyp nemese ony kórýge emes, sheshim qabyldaýǵa quqyq beredi.
Eger álemdik tájirıbe týraly aıtatyn bolsaq, AQSh-ty aınalyp óte almaımyz. Onda jyl saıyn alqabıler sotynyń qatysýymen 120 myńǵa jýyq protsess ótedi. Іsterdiń óte keń spektri qarastyrylady. Bul álemdegi barlyq protsesterdiń 90 paıyzyn alady. Onda alqabıler sotynyń «klassıkalyq» modeli jumys isteıdi. Ol shtatqa baılanysty erekshelenedi, degenmen ortaq ustanym qoldanylady.
Іsti tyńdaýdy aıyptaý jáne qorǵaý taraptary tańdaǵan 12 alqabıden turatyn shaǵyn qazylar alqasy júzege asyrady. Alqabılerdiń qatysýymen ótetin sot tergeýi básekelestik, aıyptaý fýnktsııasyn qorǵaýdan bólý qaǵıdattaryna negizdelgen. Eger siz buryn amerıkalyq protsesterdi kórseńiz nemese qatyssańyz, onda sýdıalar tek tóreshi ǵana sanalady. Olar dáleldemelerdi zertteýge belsendi qatyspaıdy. Barlyǵy taraptarǵa beriledi.
Sýdıa tek júrgizý protsesin rettep otyrady. Odan keıin úkim shyǵarýǵa keletin bolsaq, 12 alqabı keńesý bólmesine sýdıasyz ótedi. Olar sottalýshynyń kináli nemese kinásizdigi týraly sheshimdi derbes qabyldaıdy. Sodan keıin alqabıler quramynyń tóraǵalyq etýshi múshesi sýdıanyń jáne sottalýyshynyń qatysýymen ózderi qabyldaǵan úkimdi jarııa etedi. Soǵan oraı eger úkim aıyptaý túrinde bolsa, onda sýdıa jaza taǵaıyndaıdy.
Alqabıler sotynyń taǵy bir modeli bar. Ol — frantsýzdyq, «aralas» nemese «qurlyqtyq» model dep atalady. Onda isti qaraýǵa úsh sýdıa men toǵyz alqabı qatysady. Munda sot tergeýi aǵylshyn-amerıkalyq modelden de erekshelenedi. Bul rette sýdıa protsess barysynda belsendi ról atqarady. Ol sottalýshydan, kýágerlerden jaýap alady. Sottalýshyny aıyptaıtyn jáne aqtaıtyn saýaldar qoıady. Prokýror protsestiń belsendi bóligin atqarady. Sodan keıin sýdıalar da, alqabıler de keńesý bólmesine shyǵarylady. Olar munda barlyq máseleni — kináli ne kinásizdigin jáne jaza taǵaıyndaý máselesin sheshedi. Sodan keıin sýdıa qabyldanǵan úkimdi jarııalaıdy.
Al elimizde alqabıler soty 2007 jyldan bastap engizildi, 15 jyl jumys istep tur. Elimizde alqabıler sotyn qurýdyń bastapqy núktesi sottyń osy aralas «qurlyqtyq» modeli boldy. Bizde isti 1 sýdıa men 10 alqabı qaraıdy. Alqabıler sot tergeýi kezinde qatysady. Olar tóraǵalyq etýshi sýdıa arqyly jaýap alynatyn adamdarǵa, jábirlenýshilerge, kýágerlerge, sarapshylarǵa jáne basqalaryna suraq qoıa alady. Sodan keıin sheshim qabyldaý úshin keńesý bólmesine sýdıa men 10 alqabı ótedi. Olar keńesý bólmesinde mynadaı negizgi saýaldarǵa jaýap beredi — bul is boldy ma, sottalýshy ony jasady ma jáne ol bul iske kináli me? Alqabıler de, sýdıa da birlesip, jaza taǵaıyndaý máselesin sheshedi. Sheshim kópshilik daýyspen qabyldanady. Árqaısysynyń bir daýysy bar, onyń ishinde sýdıanyń da. Sýdıa daýysynyń artyqshylyǵy joq, ıaǵnı bul ádettegi daýys berý arqyly sheshiledi.
Eger tsıfrlarǵa, osy jyldardyń ishindegi alqabıler jumysynyń nátıjesine keler bolsaq, 2007 jyldan 2023 jylǵa deıin alqabıler soty 1 856 is qarady. Bul derek aıtarlyqtaı desek te bolady, ıaǵnı naqty nátıjeler bar.
— Menińshe, shyn máninde, alqabıler sotynyń qatysýymen ótken osynaý ister tek ashyqtyqty ǵana emes, sonymen qatar mundaı protsesterdiń qajettiligin de kórsetken sııaqty. Alqabılerdiń qatysýymen qaralǵan basqa da kúrdeli sot protsesterinen mysal keltire alasyz ba?
— Bastapqyda alqabıler sotynyń qaraýyna ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý nemese ólim jazasy kózdelgen asa aýyr qylmystar týraly ister engizilgen edi. Soǵan oraı isterdiń sany da az boldy. Alǵashqy úsh jylda ortasha eseppen — 50 is. Mysaly, 2007 jyly alqabıler soty tek 36 isti qarady. Sodan keıin sottylyq ózgerip, bir kezderi artty, sodan keıin kemip otyrdy.
2023 jylǵy qańtardan bastap alqabıler sotynda asa aýyr qylmysqa jatatyn barlyq is qaralady. Olar úshin sanktsııa 12 jyldan astam bas bostandyǵynan aıyrýdy kózdeıdi. Ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrýdyń bar-joǵyna baılanysty emes. Bul qylmystyq isterdiń edáýir úlken kólemin qamtıdy. Árıne, belgili bir shekteýler bar, ony aıtý kerek. Mysaly, alqabıler soty soǵys ýaqytynda, tótenshe jaǵdaıda jasalǵan kisi óltirý, terrorıstik jáne ekstremıstik qylmystar, qylmystyq top quramyndaǵy qylmystar týraly isterdi qaramaıdy. Biraq, soǵan qaramastan, bul sottylyqtyń keńeıýi oń nátıje berdi. Mundaı isterdiń sany kúrt artty. Eger 2007 jyly ne bári 36 is bolsa, 2023 jyly 147 is qaraldy.
2024 jyldan bastap sottylyq taǵy da keńeıtile tústi. Alqabıler sotynyń qaraýyna qazirdiń ózinde aýyr qylmystardyń keıbir túrleri jáne tipti ortasha aýyrlyqtaǵy qylmystar kiredi. Qazir alqabıler sotynyń qaraýyna azaptaý týraly ister, abaısyzda eki nemese odan da kóp adamnyń ólimine ákep soqtyrǵan jol qozǵalysy erejelerin buzý týraly ister, sondaı-aq ol mas kúıde jasalǵan ister jatady.
Boljamymyz boıynsha sottylyqty keńeıtý osyndaı isterdiń sanyn arttyrýǵa múmkindik beredi. Bul isterdi Qylmystyq ister boıynsha mamandandyrylǵan aýdanaralyq sottar qaraıdy. Atalǵan sottarda alqabıler qatysatyn osyndaı isterdiń úlesi - shamamen 69 paıyz. Salystyrý úshin aıtar bolsaq, barlyq osy ózgeristerge deıin olardyń sany 3 paıyzdan sál asatyn. Mundaı isterdiń aıtarlyqtaı ósýi bolady.
Eger keıbir jarııa bolǵan ister jaıynda aıtar bolsaq, olar óte kóp. Almatydaǵy er adam áıeldiń basyn kesip tastaǵan oqıǵa, sonymen qatar Almatyda zańger áıeldi óltirý isi bar. Krossovka baýymen jasóspirimdi býyndyryp óltirý, Qaraǵandy oblysynda qoǵam belsendisin óltirý oqıǵalaryn da ataýǵa bolady. Sottylyqtyń keńeıýine baılanysty tyıym salynǵan zattardy satýǵa qatysty da alqabıler soty kóptegen isti qaraıdy. Bul ister sany da aı saıyn artyp keledi.
— Sizdiń oıyńyzsha, Bıshimbaev isin translıatsııalaǵannan keıin bolashaqta alqabılerdiń qatysýymen dál osyndaı formatta isterdi qaraýǵa suranys arta ma?
— Alqabıler sotynyń qatysýymen isterdi qaraý zań boıynsha sottalýshynyń ótinishi boıynsha júzege asyrylady. Demek, taǵdyryn kimge senip tapsyrý kerektigin tek sottalýshy ǵana sheshe alady — kásibı sýdıaǵa nemese alqabılerge. Soǵan oraı alqabıler sotynyń sottylyǵy neǵurlym keń bolsa, soǵurlym olar osy tártippen kóp isti qaraıdy. Sottalýshylardyń naqty bir bóligi dál osyndaı tártipti tańdaıdy.
Bastapqyda Qýandyq Bıshimbaev sot protsesin ashyq rejımde jáne alqabılerdiń qatysýymen ótkizýdi talap etkende, kópshilik ol alqabılerge qysym kórsetýi múmkin dep dolbar jasady. Alqabıler sotyn qoldaný qanshalyqty paıdaly? Bul árqashan sheshimderdiń obektıvtiligin qamtamasyz ete me?
Bul - aýqymdy másele. Aldymen men osy alqabıler ınstıtýtynyń jaǵymdy jaqtary týraly aıtyp bereıin. Birinshiden, alqabıler qandaı da bir merziminen buryn ishki nusqaýlyqtan, jaǵdaıdy birjaqty qabyldaýdan ada dep aıtýǵa bolady. Munyń syry nede? Alqabıler qylmystyq is materıaldarymen tanyspaıdy. Kásibı sýdıa sot kezdesýin, tekserýdi bastaǵanda, ol qylmystyq is materıaldaryn aldyn ala tekserýge mindetti. Ol sot tergeýin bastaǵanda, jábirlenýshiniń ne aıtqanyn, kýágerdiń tergeýde ne aıtqanyn, saraptama, zattaı dáleldemeler jáne taǵy basqalary týraly biledi. Alqabıler is materıaldarymen tanyspaıdy. Soǵan oraı olar istiń mán-jaılary týraly tyń túsinikterge ıe bolady.
Sodan keıin sot talqylaýynda sottalýshynyń burynǵy sottylyǵy týraly, onyń densaýlyq saqtaý uıymdarynda esepte turǵany, mysaly keıbir psıhıkalyq minez-qulyq buzylystary, alkogolızm, nashaqorlyq jáne basqa da málimetterdi jarııalaýǵa tyıym salynady. Alqabılerdiń teris pikirin týdyrýy múmkin kez kelgen basqa aqparat jarııalanbaıdy, ıaǵnı mundaı jaǵdaıda olar tek istiń mán-jaıyna ǵana nazar aýdarady.
Sodan keıin alqabılerge jol berilmeıtin dálelder zertteýge usynylmaıdy. Olar - jınaý nemese tirkeý kezinde alynǵan málimetterdiń durystyǵyna áser etken qylmystyq is júrgizý zańynyń normalary aıtarlyqtaı buzylǵan dálelder. Eger sýdıa isti tek kásibı túrde qarasa, onda ol barlyq dáleldi, onyń ishinde ruqsat etilgen, ruqsat etilmegen dálelderdi zertteıdi. Árıne, sodan keıin ol qaısysyn dálel retinde qabyldaıtynyn, qaısysyn qabyldamaıtyndyǵyn baǵalaıdy. Al, alqabıler bastapqydan-aq mundaı dálelderden qorǵalǵan. Nátıjeleri kúmán týdyratyn dálelder alqabılerge bul shyn máninde obektıvti sheshim bolýy úshin usynylmaıdy.
Alqabıler de óz jaýaptaryn yntalandyrmaıdy. Eger siz alqabılerdiń qatysýymen shyǵarylǵan jáne kásibı sýdıa shyǵarǵan úkimderdi kórgen bolsańyz, olardyń aıyrmashylyǵy ne? Alqabıler qatysatyn úkimde tek sıpattama bóligi bar. Demek, qylmystyń mán-jaıy nemese aıyp taǵylǵany sıpattalady. Sodan keıin alqabılerdiń mundaı sheshim qabyldaǵany týraly málimdeme bar. Eger kásibı sýdıa barlyq aıǵaqty baıandap, óz dálelderin keltirip, bir jerde taraptardyń dálelderimen kelisýi kerek, ıaǵnı bul yntalandyrýshy bólik jetkilikti kólemdi bolsa, onda alqabıler muny jasamaýy tıis. Olar osy kúrdeli quqyqtyq protsedýralardyń bárinen bosatylady. Olar tek ar-ojdan men zańdy basshylyqqa ala otyryp, suraqqa ózderiniń ishki senimderi boıynsha jaýap beredi, boldy. Olardyń qandaı da bir kásibı, arnaıy bilimi joq ekeni eskerilip, obektıvti, beıtarap úkim shyǵarýy úshin osy suraqtarǵa jaýap berýi jetkilikti.
Sodan keıin, eger siz protseske qatyssańyz, istiń translıatsııasyn kórgen bolsańyz, onda árıne, taraptardyń protseske qatysý sapasy ár túrli bolady. Nazar aýdarǵan bolsańyz, alqabıler qatysatyn protsesterde taraptar belsendirek. Olar barynsha emotsıonaldy, ásirese taraptardyń pikirtalastary jáne basqa da sátterde. Kásibı sýdıanyń qatysýymen ótetin protsester neǵurlym qalypty túrde. Óıtkeni taraptar sýdıanyń kásibıligine basa nazar aýdarady. Sondyqtan alqabıler sotynyń qatysýymen bolǵan protsesterde taraptardyń básekelestigi shynymen de bolatyndyǵyn aıtý kerek. Olar óz jumystaryn belsendi oryndaıdy. Taraptardyń jumys sapasy memlekettik aıyptaý da, qorǵaý da óte joǵary.
Eger olardyń obektıvtiligi, qabyldaǵan úkimi qalaı qamtamasyz etiletini týraly aıtatyn bolsaq, alqabıler sotyn qaıta qaraýdyń belgili bir rásimderi, sheshimderi bar. Eger kásibı sýdıa shyǵarǵan úkimde úkimdi qaıta qaraýǵa bolatyn óte úlken tizim bolsa, al alqabıler sotyna qatysty — tek keıbir protsedýralyq sátter ǵana. Sýdıalar alqabılerdiń qatysýymen shyǵarylǵan úkimderge prokýrordyń shaǵymdaryn, ótinishhattaryn qaraǵan kezde olardyń úkimdi durys shyǵarǵanyn taldaýǵa quqyly emes. Múmkin ol jerde alqabıler qatelesti, jazyqsyz adamdy aıyptady nemese kerisinshe qylmys jasaǵany úshin kinásiz adamdy aqtady. Demek, sýdıa bul jaıynda múldem sóz qozǵaı almaıdy jáne bul bólikte olar saraptalmaıdy. Tek qaıta qaralýy múmkin protsedýralyq sátter ǵana.
— Búginde Qazaqstanda kim alqabı bola alady jáne kandıdattardy qalaı irikteıdi?
— Qazir zańda alqabılerge kim kandıdat bola alatyndyǵyna qatysty naqty reglament bar. Ol 25 jasqa tolǵan adam. Mundaı shek zańdy túrde tańdaldy. Alqabı belgili bir bilimi, ómirlik tájirıbesi bar jáne óz betinshe sheshim qabyldaı alatyn adam bola alady. Alqabıler quramyn obektıvti tańdaýǵa múmkindik beretin talaptardyń tolyq tizimi de bar.
Aıtalyq, ótelmegen jáne alynbaǵan sottylyǵy bar adamdar, psıhıkalyq jáne minez-qulyq buzylystary boıynsha densaýlyq saqtaý uıymdarynda esepte turǵan adamdar alqabıler quramyna kire almaıdy. Sýdıalar, prokýrorlar, quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri alqabı bola almaıdy. Soǵan oraı taraptardyń týystary sanalatyn adamdar jáne basqalary, 65 jastan asqan adamdar sot isin júrgizý tilin bilmeıtin adamdar alqabıler quramyna kirmeıdi. Tizim barynsha keń. Bul - tańdaýdy durys júrgizýge, bárin obektıvti túrde qamtamasyz etýge múmkindik beretin logıkalyq tizbek.
— Otandyq sot tóreligi tarıhynda alǵash ret sot protsesin onlaın translıatsııalaý praktıkasy qoldanyldy. Aıtyńyzshy, bul tájirıbeni keńeıtýdi josparlap otyrsyzdar ma?
— Birinshiden, siz aıtyp otyrǵan protsess shyndyǵynda taraptardyń ótinishi boıynsha júzege asyryldy. Aıta ketý kerek, sottalýshynyń ózi habar taratý týraly ótinish bildirdi. Otyrys ashyq boldy. Soǵan oraı, ashyqtyq kez kelgen adam sot zalyna kirip, sot otyrysynyń basynan sońyna deıin qatysa alady degendi bildiredi. Biraq, árıne, bul atalǵan istegideı nıet tanytqandardyń bárin kirgizý árdaıym múmkin emes.
Translıatsııa, árıne, árbir is efırge shyǵatyndaı jappaı sıpatqa ıe bola almaıdy. Birinshiden, bul óte kóp eńbekti qajet etedi. Sottarda mundaı materıaldyq-tehnıkalyq baza joq. Negizinde, bul sottyń basty maqsaty emes. Bizdiń basty mindetimiz — sot tóreligin júzege asyrý.
Degenmen, sot protsesterin odan ári translıatsııalaý qajet pe, joq pa degenge keler bolsaq, Keńes zamanynda da, qazir de bar ekendigin eske salamyn — sottar oqý oryndarynda, eńbek ujymdarynda kóshpeli sot protsesterin júzege asyrdy. Bul ne úshin jasalady? Sebebi, sot isti sheshýmen shektelip qana qoımaı, quqyqtyq túsindirý jumystaryn júrgizedi. Zań buzýshylyqtardyń, onyń ishinde qylmystardyń jasalýynyń aldyn alý sharalaryn qabyldaıdy. Eger osy turǵydan aıtar bolsaq, onda keıbir ózekti taqyryptarǵa qatysty protsesterdi translıatsııalaýdyń máni bar. Máselen, esirtki jáne psıhotroptyq zattardyń zańsyz aınalymyna baılanysty ister boıynsha. Bul búginde qoǵamymyz úshin óte ózekti másele. Ókinishke oraı, kóptegen jastar men jasóspirimder osyndaı qylmystyq áreketke tartylyp jatyr. Mine, osyndaı kóshpeli sot protsesteri men translıatsııalar óskeleń urpaq pen eresek otandastarymyzdyń bul qylmys ekenin túsinýine jáne qoǵamdy saýyqtyrý maqsatynda qatań jaza kózdeletindigin túsinýine baǵyttalady.
— Al ashyq rejımdegi sotqa tehnıkalyq daıyndyq qalaı ótti?
— Bilýimshe, isti qaraǵan sotqa buqaralyq aqparat quraldary kómek kórsetti. Sebebi, buǵan deıin aıtqanymdaı, bizde mundaı materıaldyq-tehnıkalyq baza joq. Bizde barlyq protseste, olar ashyq nemese jabyq bolsa da, sot talqylaýyn aýdıo-beınetirkeý júrgiziledi jáne jazbalar is materıaldarynda saqtalady. Árıne, bul translıatsııa úshin óte qolaıly emes jáne buqaralyq aqparat quraldarymen ózara baılanystyń nátıjesinde múmkin boldy.
Eger translıatsııa týraly aıtatyn bolsaq, ashyq rejımdegi protsesterdiń kópshiligi qarastyrylady, bul zań boıynsha. Jabyq protsesterdi, árıne, translıatsııalaý múmkin emes. Bul — kámeletke tolmaǵandardyń jynystyq qol suǵylmaýshylyǵymen baılanysty protsester, kámeletke tolmaǵandar jasaǵan qylmystar. Tipti, ashyq rejımde de barlyq protsesti translıatsııalaýǵa bolmaıdy. Nelikten? Óıtkeni, munda zańdardyń talaptary ǵana emes, sonymen birge ar-ojdannyń keıbir normasy bar. Mysaly, jas balany óltirý. Jábirlenýshi tarap translıatsııamen kelispeýi múmkin, ıaǵnı osy nıýanstardyń barlyǵyn eskerý qajet. Árıne, sottyń basty maqsaty — quqyqtyq túsindirý jumysy jáne halyqtyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrý. Ózderińiz de bilesizder, sýdıanyń ótinishterge qalaı ruqsat bergeni jáne taǵy basqalary kórsetilgen joq. Menińshe, bul adamdarǵa paıdaly. Árıne, sot júıesiniń ashyqtyǵyn da bile túsedi. Erteń múmkin azamattarymyzdyń kópshiligi alqabı retinde qatysyp qalar. Sonda olar úshin mundaı protsester múldem beıtanys jaıt bolmaıdy.
— Búginde qazaqstandyq qoǵam alqabıler sotyna qanshalyqty daıyn dep oılaısyz? Jalpy, azamattarymyzdy sottarǵa alqabı retinde qatysýǵa daıyndaý kerek pe?
— Menińshe, qoǵam tolyqtaı daıyn. Oǵan qosymsha ýaqyt ta qajet emes. Elimizde barlyq adam negizgi mindetti bilim alady, adamdar áleýmettik jaǵynan da belsendi. Jastarymyz, jalpy halyq ınternet-resýrstar arqyly kez kelgen aqparatqa meıli ol isterdi qaraý tártibi týraly bolsyn, qandaı da bir quqyqtyq bilim alǵysy kelsin, bári qoljetkize alady. Sondyqtan tolyqtaı daıyn dep oılaımyn. Demek, ol úshin arnaıy daıyndyq qajet emes. Nege? Óıtkeni, birinshiden, sot protsesinde sýdıa barlyq quqyqty, mindetti, daýys berý tártibi qalaı júrip jatqanyn jáne basqasyn túsindiredi. Eger biz qandaı da bir arnaıy daıyndyq týraly aıtatyn bolsaq, alqabıler sotynyń máni — sot isin júrgizýden alys adamdar, jalpy quqyqtyq jaǵdaıdy, istiń mán-jaıyn tyń, jańa qabyldaý.
Sondyqtan zańda úmitkerdiń áleýmettik, múliktik jaǵdaıy, biliminiń bolýy, joǵary bilim baǵyty, onyń jumys isteýi nemese istemeýi, otbasynyń bar nemese joq ekendigi, ıaǵnı bul qaǵıdamen eshqandaı kemsitýshilik bolmaýy qajettigi jazylǵan. Azamat sáıkes kelýine qatysty negizgi talaptar ǵana bar. Menińshe, múldem basqa daıyndyqtyń esh qajeti joq.
— Sońǵy saýalym bolsyn. Búginde sottarǵa alqabıler retinde qatysqan nemese qatysyp jatqan azamattar qanshalyqty qorǵalǵan?
— Qylmystyq is júrgizý kodeksinde qaýipsizdik sharalary qajet bolǵanda, ıaǵnı belgili bir sheshim qabyldaý úshin alqabıge qysym jasaý maqsatynda qandaı da bir qaýip nemese zorlyq-zombylyq belgisi bolǵan jaǵdaıda qabyldanýy múmkin ekendigi kózdelgen. Biraq aıta ketý kerek, osyndaı keıbir tótenshe sharalardan basqa, zańnamada alqabılerdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin tetikter qarastyrylǵan. Men keıbireýine toqtala keteıin.
Máselen, kináli jáne kinásizdik máselesine kelgende alqabıler jasyryn ári jazbasha daýys beredi. Bul neni bildiredi? Olar bir-biriniń qalaı daýys beretinin bilmeıdi, aty-jónderin de jazbaıdy. Olar úshin kimniń qalaı daýys bergeni qupııa bolyp qala beredi. Bul — bir. Ekinshiden, úkimde alqabılerdiń aty-jóni kórsetilmeıdi. Tek sýdıanyń aty-jóni kórsetiledi. Degenmen, olar sheshimdi birge qabyldaıdy. Bul alqabıler qandaı da bir jaǵymsyz kózqarastan, aıyptaýshy men qorǵaýshy tarapynan qandaı da bir teris saldardyń bolýyna alańdamaýy, qoryqpaýy úshin jasalady. Osyndaı tetikter bar. Búginde alqabıler tarapynan ózderine qysym jasalǵany týraly qandaı da bir shaǵym joq.