Munaıdy eksporttaý arqyly paıda tabý - eski Qazaqstannyń joly - Atamurat Shámenov
Aldaǵy 20-30 jylda munaı qazirgideı mańyzyn saqtap qala ala ma? Munaı qory qansha ýaqytqa jetedi? Kórshi elderdegi geosaıası jaǵdaı munaı baǵasyna qalaı áser etip otyr? Eldegi munaı qoryn qalaı tıimdi paıdalanamyz? Osy saýaldar tóńireginde jaýap alý úshin ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstannyń ekologııa salasynyń úzdigi Atamurat Shámenovpen suhbattastyq.
- Atamurat Móráliuly, búginde munaıdyń álemdik deńgeıde qundy taýar ekenin jalpaq jurttyń bári biledi. Onyń geosaıası jaǵdaıǵa jáne álem elderiniń basqarý júıesine áser etip otyrǵanyn kóz kórip, qulaq estip otyr. Sizdiń oıyńyzsha, bul jaǵdaı aldaǵy 20-30 jylda da mańyzyn dál osy qalpynda saqtap qala ma?
- Aldaǵy 30 jylda munaıǵa degen suranys búgingi kúndeı bolmaıdy. Óıtkeni álemdik jylyný protsesine keri áserin tıgizetin bul energııa kóziniń ornyna elektrdi paıdalaný, balama energetıkaǵa kóshý úrdisi kúsheıe túsedi dep oılaımyn. Sebebi kez kelgen kásibı sarapshylar bizde de, Reseıde de munaıdyń jańa qory tabylyp, ashylmasa, qara altyn qory 30 jyldyń tóńiregine deıin ǵana jetetinin biledi. Byltyrlary Reseı munaı qoryn tabý úshin birneshe márte qazba jumystaryn júrgizdi, biraq eshqandaı ken oryndary tabylǵan joq. Al osy 30 jyl ishinde biz munaıdy únemdep, shıkizat esebinde emes, oǵan ınvestıtsııa tartý arqyly ár salaǵa qajetti daıyn ónim shyǵarýdy úırenýimiz kerek edi. Máselen, munaıdy qoldanbaıtyn sala joq. Tamaq ónerkásibi, kosmetıka, kıim – barlyǵyna paıdalanýǵa bolady. Mine, osyndaı turmysqa qajetti zattardy ózimiz daıyn ónim retinde usynýdy meńgersek, munaıdy óndirýdiń tıimdi joly osy bolar edi. Atalǵan baǵytta Amerıkanyń, Eýropa elderiniń jańa tehnologııasyn meńgerip, paıdalanǵan jón.
- Munaıǵa qatysty pikir bildiretin zertteýshiler men sarapshylardyń sózinshe, álemdik munaı óndirý kólemi jaqyn arada maksımýmǵa jetip, onyń óndirisi azaıady eken. Bul kómirsýtekti otynǵa negizdelgen jahandyq ekonomıkaǵa ájeptáýir kesirin tıgizip, qaýip tóndiretin kórinedi. Osy ahýaldyń Qazaqstan úshin saldary qandaı bolmaq?
- Árıne, Qazaqstan úshin bul qaýipti. Óıtkeni biz ártaraptandyrýmen aınalysyp jatqan joqpyz.
- Byltyr Qazaqstan 65,7 mln tonna shıki munaı men munaı ónimderin eksporttady, bul 2020 jylmen salystyrǵanda 6,9%-ǵa az. Al eksporttyń negizgi bóligi tasymaldanatyn Kaspıı qubyr konsortsıýmy Reseı arqyly ótedi. Konsortsıým arqyly Qazaqstan munaıynyń 79 paıyzy eksporttalady. Kórshiles elderdegi geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty munaıdy eksporttaý kólemi azaıa ma? Ol bizdiń ekonomıkamyzǵa qalaı áser etýi múmkin?
- Qazirgi geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty munaı eksporty artady dep aıta almaımyn. Óıtkeni Reseı-Ýkraına arasyndaǵy shıelenis birazǵa sozylyp bara jatyr. Qazaqstan munaıdy Reseı aýmaǵy, ıaǵnı Kaspıı qubyr konsortsıýmyarqyly eksporttap jatqany belgili. Qalaı desek te, endi Qazaqstan úshin munaıdy Reseı arqyly eksporttaý qıyndaý bolady. Buryn biz munaıdy teńiz arqyly Grýzııaǵa, Túrkııaǵa, odan ári Eýropa elderine shyǵaratyn edik. Mine, qandaı qıyndyqtar kezdespesin, osy jolmen munaıdy shetke shyǵarýǵa qaıtadan talpynys jasaýymyz kerek.
- Qazir sanktsııalarǵa baılanysty biraz el reseılik munaıdan bas tartyp jatyr. Osyǵan baılanysty keıbir memleket Qazaqstannan eksporttalatyn munaı kólemin arttyrýdy kózdep otyr. Máselen, Vengrııa Qazaqstannan ımporttaıtyn munaı kólemin ulǵaıtqan, ıaǵnı 16%-y Qazaqstanǵa tıesili eken. Bul Qazaqstan ekonomıkasynyń damýyna, JІÓ-niń artýyna múmkindik bere me?
- Bul jaǵdaı Qazaqstan ekonomıkasy úshin óte tıimdi. Biraq eskeretin bir jaıt bar, bizdiń eksport jolymyz tar. Qazir Eýroodaq elderi Reseı munaıynan túpkilikti bas tartyp ne bolmasa ony satyp alýǵa qarsy bolyp jatyr. Munaıdy satyp alatyn basqa joldaryn izdestirýde. Osyndaı jaǵdaıda, árıne, Qazaqstannyń munaıyna suranys kóbeıedi. Sondyqtan qazir ekonomıkany ártaraptandyryp, tereńirek óńdeý jumystaryn júrgizýge tyrysýymyz qajet. Biraq shynyn aıtqanda, oǵan shamamyz da joq. Sol sebepti munaıdy tasymaldaý dıversıfıkatsııasyn jolǵa qoıyp, joǵaryda atap ótkenimdeı, munaıdy eksporttaý jolyn túrli baǵytta qarastyrýymyz kerek.
Qazir Reseıdegi jaǵdaıǵa baılanysty bizdiń munaıdyń sapasy onsha jaqsy emes. Desek te shet memleketter ony satyp alýǵa daıyn. Ózińiz aıtyp otyrǵandaı, Vengrııa memleketiniń bizden satyp alatyn munaı kólemin arttyrýy da osy sózime dálel bola alady.
- Munaıdy kóp óndiretin elder munaıdyń ekonomıkalyq mańyzy joıylmaıtynyn, al ony satyp alyp otyrǵan elder kerisinshe munaıdyń ornyn aýystyrýǵa múmkindik baryn aıtyp, jarysa jazyp jatyr. Al siz munaıdyń bolashaǵyna qatysty ne aıtar edińiz?
- Munaıǵa qatysty túrli boljamdar aıtyp, onyń bolashaǵyn aqtap alýǵa ábden bolady. Biraq osy salada birneshe jyldan beri eńbek etken, zerttegen maman retinde aıtarym mynaý: munaıdyń keleshegi joq. Sebebi ol – sarqylatyn tabıǵı baılyq.
- Bir pikirińizde brıtanııalyq BP kompanııasynyń qazirgi munaı qory 12 jylǵa jetetinin aıtasyz. Sol úshin olar óziniń saıasatyn ózgertip, energııanyń balamaly kózderine, ıaǵnı kún sáýlesin, jel kúshin paıdalaný arqyly sarqylmaıtyn energııa kózderine basa nazar aýdara bastaǵan. Resmı derekterge súıensek, bizde 6,5 mlrd tonna munaı qory bar eken. Osy tusta Qazaqstandaǵy munaı qory qansha ýaqytqa jetetinin topshylaı alamyz ba?
- Munaı qory týraly reıtıngte Qazaqstan 2020 jylǵy málimetterge sáıkes, 11-orynda tur, onyń kólemi 30 mlrd barreldi qurap otyr. Eger salystyratyn bolsaq, reıtıng basynda Venesýela – 302,8 mlrd barrel, odan keıin Saýd Arabııasy men Kanada tur, sáıkesinshe, olarda 267 jáne 167,9 mlrd barrel. Al mamandardyń sózinshe, Qazaqstandaǵy munaı qory áli 30 jylǵa deıin jetedi. Biraq bul asa kóp ýaqyt emes... Qazaqstan úkimeti ońaı jolmen ketti. Ketpeske de amaly joq bolatyn, toqsanynshy jyldary munaı salasyn órkendetýge óz jaǵdaıymyz kelmegeni ras. Óıtkeni munaı resýrsynyń qojaıyndary basqa elder bolyp qaldy. Olar paıdany tez tabýdy oılady, sondyqtan kóp qarjy salmaı, shıkizat satý tıimdi edi. Áli de solaı. Shetel ınvestıtsııasynyń elge kelýiniń ekinshi mańyzdy jaǵy bar. Ol óziniń kapıtalyn qorǵaý doktrınasyn saqtady, demek basqa bir el qater tóndirse olar kómekke keledi. Mysaly, Amerıka jáne Eýroodaq elderi kompanııalarynyń Qazaqstan munaıynda óz úlesi bar. Máselen, Chevron (Teńiz — 50 %, Qashaǵan — 16,81 %, Qarashyǵanaq — 20 %), Eni (Qarashyǵanaq — 25%, Qashaǵan — 16,81 %), Total (Qashaǵan — 16,81 %), ExxonMobil (Teńiz — 25 %, Qashaǵan — 16,81 %), Royal Dutch Shell (Qashaǵan — 16,81 %, Arman — 50 %) t.b. Qarap otyrsańyz, sheteldik 5 kompanııa Qashaǵan munaıynyń 84%-yn ıemdenip otyr. Endi ár memlekettiń óz bıznesin qorǵaıtyny týraly dálel aıtaıyn. Jaqynda AQSh memlekettik departamentiniń ókili bizdiń elge kelip, Qazaqstannyń táýlsizdigi men onyń terrıtorııalyq tutastyǵyna kepildigin málimdedi, sol sııaqty NATO elderi, baýyrlas Túrkııa prezıdenti Erdoǵan da Qazaqstan táýelsizdigine qaýip tóngen kezde birge bolatynyn aıtty.
- Eger bizdegi munaı qory jaqyn aralyqta sarqylatyn bolsa, Qazaqstan qandaı sharalardy qolǵa alýy kerek?
- Eger osy suraqqa keletin bolsaq, eń tıimdi qadam – ekonomıkany dıversıfıkatsııalaý, ıaǵnı ártaraptandyrý der edim. Mundaı qadamdy keshe, keshe emes, tipti budan kóp jyl buryn oılastyrý kerek edi. Bizdegi eń keremet balama – aýyl sharýashylyǵyn damytý. Benzın bolmaı, kólik toqtasa, elektromobılge minýge bolady. Odan da paıdalysy – velosıpedpen júrý. Qoǵamdyq kólik, taksımen de júrip, jumys bitirýge bolady. Al ash júrip, jumys isteı almaısyz. Adam tamaqsyz nebári 8-10 kún júre alady, al sýsyz 3-4 kúnnen soń ómir súrý múmkin emes. Sondyqtan taǵam men sý adamǵa birinshi kezekte qajet. Osyǵan jáne kóptegen eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna baılanysty álemde azyq-túlikke suranys artyp keledi. Reti kelgende aıta keteıin, Reseı men Ýkraınanyń álemdik astyq eksportyndaǵy úlesi 30%-dy quraıdy, al qazirgi jaǵdaıǵa baılanysty munyń orny oısyrap tur. Qazaqstan úshin bul – úlken múmkindik, ásirese EO elderi men Afrıka qurlyǵynda astyqqa degen suranys joǵary.
Endi munaı men bıdaı eksportyn salystyryp kóreıik. Jaqynda ǵana bıdaı baǵasy 1500 teńgege ósip, tonnasy 118 myńnan 119,5 myń teńgege deıin kóterildi, ıaǵnı 321,3 dollardy qurady. Al ózgermeli munaı baǵasyn barreline 115 dollar dep alaıyq, sonda onyń tonnasy 847 AQSh dollary bolady eken, ıaǵnı eki eseden astam. Biraq munyń mańyzdy jaǵy bar, munaı qory taýsylady, al bıdaıdy ekseń, shyǵa beredi.
Qazir Qazaqstan munaıdy bıdaımen salystyrǵanda on ese kóp eksporttaıdy, onyń túsimi bıýdjettiń 44%-yn quraıdy, al bıdaıdan túsetin paıda jeke kásipkerler qaltasynda qalady, ol 2 trıllıon teńgege jýyq qarajatty qurap otyr.
Men kóp jyldan beri azyq-túlik qaýipsizdigi problemasymen aınalysyp júrmin. Sondaǵy basty usynysymnyń biri – taýar óndirýshilerdi irilendirý, memlekettiń qatysy bar kooperatsııalyq sharýashylyqtardy qurý. Árıne, bul – aýqymdy taqyryp. Sondyqtan memleket osyndaı jaıttardy salystyryp, eskerip otyrýy qajet.
- Keıbir álemdik sarapshylar kún, jel sekildi balamaly energııa kózi munaıdy yǵystyrýy múmkin ekenin aıtady. Shynymen, álem elderi tolyqtaı munaıdan bas tarta ala ma?
- Bul másele endi keleshektiń enshisinde. Biraq órkenıetti elderdiń barlyǵy derlik ǵalamdyq jylynýmen kúresip, aspandy kómirtegi qospalarymen lastaýdy azaıtyp, energııanyń balama kózderine kóship jatyr. Bul problema jóninde toqsanynshy jyldary Kıoto protokoly jumys istese, endi Parıj kelisimine sáıkes álem elderi kúres jolyna tústi. Frantsııa, Germanııa memleketteriniń jumysy aldyńǵy qatarda, buryn AQSh qarsy edi, endi ol da bul problemany sheshýge belsene kirisip jatyr.
Al kompanııalar týraly aıtsaq, munaı salasyndaǵy alyptardyń biri «British Petroleum» óndiristi aldaǵy on jylda 40%-ǵa qysqartyp, bosaǵan qarjyny jasyl energııaǵa jumsaıtynyn aıtty. Ol 2030 jylǵa deıin on esege artyp, 5 mlrd dollardy quraıtynyn, 2050 jylǵa qaraı atmosferaǵa ýly zattardy shyǵarý tipti bolmaıtynyn málimdep otyr.
Bul problemany men jaqsy bilemin. Óıtkeni sonaý toqsanynshy jyldary osy másele álemde alǵash ret kóterilip jatqanda, Qazaqstan boıynsha 1992 jyldyń kórsetkishimen qorshaǵan ortanyń monıtorıngisi jáne klımat ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda meniń basshylyǵymmen kómirqyshqyl gazynyń ınventarızatsııasy tuńǵysh ret jasalǵan bolatyn.
- Munaıdyń eń kóp qoldanylatyn jeri – transport salasy. Qazirgi elektrmen, sýmen júretin kólikter sanynyń kóbeıýi «munaı qajettiligin azaıtady» deıdi mamandar. Al damyǵan elder tek elektromobılderge kóshý maqsatyn qoıyp otyr. Mundaı ómir daǵdysyna bizdiń de birtindep úırene bergenimiz jón be?
- Árıne.
- Qalaı oılaısyz, Qazaqstanda munaımen baılanysty qaı salalar kenje qalyp otyr? Artta qalǵan salalardy qalaı damytamyz?
- Eń bastysy munaıdy tereń óńdeýge qol jetkizý kerek. Sol arqyly kóptegen janar-jaǵarmaı túrin shyǵara alamyz. Olar: benzın, avıakerosın, raketalyq kerosın, dızel otyny (solıarka), qaıyqtarǵa arnalǵan ónim (mazýt pen solıarka qosyndysy), jylý peshine arnalǵan mazýt. Qazaqstanda otyz jyldan beri úsh qana munaı óńdeý zaýyty jumys istep tur, onyń ónimi baıaǵysha shyǵarylyp jatyr.
Munaıdan budan basqa júzdegen ónimniń túri alynady. Eń jaqyny – hımııa, ıaǵnı plastmassa shyǵarý. Eń kóp taraǵany – plastıkalyq paket, ony shyǵarǵan shved ınjeneri Sten Gýstav Týlın ekenin umytpaǵanymyz jón. Taǵy bir kóp taraǵan ónim – polıamıd talshyqtarynan jasalǵan neılon, bul jeńil ónerkásipte, balyq sharýashylyǵynda, avtomobıl óndirisinde keńinen paıdalanylady. Al kúndelikti ómirde tutynatyn saǵyzdyń, kámpıtterdiń, vanıl aromatynyń, aspırınniń munaı óniminen alynatynyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. Men sonaý keńes dáýirinde Qazaqstan úkimetiniń apparatynda qyzmet istedim, sonda Gýrev oblysy (qazirgi Atyraý) boıynsha kýrator boldym. Óńir óndirisimen tanysyp júrgenimde, meni qaladaǵy plastmassa zaýytyna aparǵan bolatyn. Sonda kórgenim, zaýyt ártúrli plastıkalyq túıirshikter shyǵaryp, odaqtyń basqa zaýyttaryna jiberetin. Endi estip te, kórip te júrmiz, elimizde tek vanna, legen, tostaǵan sııaqty turmystyq zattar ǵana shyǵarylyp keledi. Ókinishti, árıne...
Jalpy ınvestıtsııa salyp, damytatyn munaıdyń aınalasynda kóp sala bar, ol servıstik qyzmetke kerekti qural-jabdyqtar, aıta berse kóp. Tek sansyz baǵdarlama men jol kartalary emes, bizge naqty is kerek. Endi Jańa Qazaqstan qurý jolynda jańa ónimderdi shyǵarýǵa jol ashylsa, durys bolar edi.
- Mamandar bolashaqta munaı salasyndaǵy mamandardyń jumyssyz qalý qaýpi baryn aıtady. Óıtkeni balamaly energııa kózderin paıdalaný munaıshylardyń azaıýyna ákelmek. Sizdińshe, onyń áleýmettik saldary aýyr bolmasy úshin ne istegen jón?
- Jalpy bolashaqta munaı salasyndaǵy mamandardyń jumyssyz qalý qaýpi qazir baıqalmaǵanymen, birtindep júzege asýy múmkin. Bul álem elderiniń barlyǵy derlik ótkeretin jaǵdaı deýge bolady. Budan qorqýdyń qajeti joq. Qazir ár adamǵa bilimi men biligin jetildirip, basqa mamandyqtardy meńgerýge múmkindik kóp. Tek bul protsess aspannan jaı túskendeı emes, josparly túrde júzege assa bolǵany. Sondyqtan adamzat árdaıym bilim alýǵa, jańany úırenýge talpynýy qajet. Sonda ǵana jumyssyzdyqtyń áleýmettik saldary aýyr bolmaýy múmkin.
- Qazaqstandyq munaıdyń basym bóligi sheteldik korporatsııalarda ekeni kóp aıtylady. Osyǵan qatysty ne aıtar edińiz?
- Joǵaryda AQSh pen EO elderiniń munaı salasyndaǵy úlesi týraly mysal keltirdim. Reseıdiń «Lýkoıl» jáne «Rosneft» kompanııalary da Qazaqstanda úlken úleske ıe. Máselen, «Lýkoıldyń» aktsııalary Teńizde 2,5%, Karashyǵanaqta 15%, Soltústik Bozashyda 25%, Qaraqudyqta 62,5%, Armanda 50%, Soltústik Qumkólde 33%, Qojasaıda 33%, Álibekmolada 50%, Túpqaraǵanda 50%, Atashta 50% jáne Ońtústik Jambaıda 12,5%-dy quraıdy. Al «Rosneft» Qurmanǵazyda 50% úleske ıe.
Qytaı kompanııalary bolsa, qazaqstandyq naryqqa 1997 jyly keldi. CNPC (Qytaı ulttyq munaı korporatsııasy) «Aqtóbemunaıgazdy» (Jańajol, Keńqııaq) satyp alǵan bolatyn. Sodan keıin 2001 jyly CNPC Buzachi Operating Ltd-nyń (Soltústik Bozashy) 50%-yn satyp aldy, al 2006 jyly ol PetroKazakhstan kompanııasyn satyp alǵan bolatyn. Qytaıdyń CITIC toby «Qarajanbasmunaıdyń» (Karajanbas) 50% aktsııasyna ıe bolǵan. 2009 jyly CNPC «Mańǵystaýmunaıgazdyń» jartysyn satyp alyp, 2013 jyly Qashaǵanda ConoccoPhillips kompanııasynyń 16,8%-yn satyp aldy.
Sonymen qatar Azııalyq Inpex (Qashaǵan – 7,56%), Mittal Investments (Qaraqudyq — 37,5%, Soltústik Bozashy — 25%, Ońtústik Jambaı — 12,5 %), JNNK (Qulandy — 50%), ONGC Videsh Ltd (Sátbaev — 25%), Qazaqtúrikmunaı (Saztóbe, Elemes — 49%) kompanııalary da Qazaqstanda jumys istep jatyr.
Kazaqstandyq munaı kompanııalary bul «Kaspıan Trıstar» (Óli qoltyq — 50%), Aday Petroleum (Adaı), «Jalǵyztóbemunaı» (Jalǵyztóbe), Aral Petroleum (Arys), «Tolqynneftegaz» (Tolqyn), «Qazpolmunaı» (Borankól), «HazarMunaı» (Soltústik Prıdorojnoe), ANAKO (Qyryqmyltyq — 81%), «Emiroıl» (Emir), «AI-DAN MUNAI» (Blınovskoe), «Kóljan» (Tuzkól), Qyzylqııanyń soltústik-batysy, Galaz ı Kompanııa (Qonys), Aqtaý TRANZIT (Jangúrshi, Tóbejik), «Kazneftehım-Kopa» (Taǵan) jáne basqalar.
Árıne, úkimet keıbir salalardyń kem degende elý paıyzyna ıelik etkeni jón. Óıtkeni munda ekonomıkadan bólek memlekettiń qaýipsizdigi máselesi bar.
- Al endi otandyq korporatsııalardy quryp, qalaı damytamyz?
- Jalpy bir másele jaıly aıtqanda, onymen baılanysty birneshe problema da sóz bolady. Shyntýaıtynda, bizdegi ǵylym salasynyń damýy nashar. Bizde ǵylymǵa jalpy ishki ónimniń (JІÓ) 0,1%-y tóńireginde qarajat bólinip júr. Al Eýropa sekildi órkenıetti elderde ǵylymǵa bólinetin qarjynyń kólemi 2-2,5 paıyzǵa deıin jetedi. Sol sekildi Izraıl memleketinde bul tipti 4%-dan da asyp ketedi. Sondyqtan ǵylym salasyn jetildirýge, damytýǵa barynsha mán berýimiz kerek. Jańa tehnologııany damyǵan memleketterden alýymyz qajet, úırenýimiz kerek desek, olardyń muny bizge berýi ekitalaı. Egemendikti alǵan alǵashqy jyldary qyrýar qarjy jumsap alǵan tehnologııamyz keshegi kúnniń, ıaǵnı eski tehnologııa bolyp shyqty. Sol sebepti qazaqstandyq ǵylymdy damytýǵa kúsh salýymyz kerek. Bizde talantty jastar bar, shetelde bilim alǵan qyz-jigitter bar. Solarǵa ınvestıtsııa salyp, jastardyń kúsh-qýatyn, bilimi men biligin paıdalanyp, Qazaqstannyń ózinde jańa tehnologııa jasap shyǵarýdy qolǵa alý qajet. Munaıdy eksporttaý arqyly paıda tabý – jańa Qazaqstannyń emes, eski Qazaqstannyń joly. Sondyqtan jańa Qazaqstanda jańasha júrýimiz kerek, jańasha izdeniste bolýǵa tıispiz.
- Izraıldyq tarıhshy ıÝval Noı Hararıdiń mynadaı sózi bar: «Munaıǵa baı, alaıda ozbyrlar bıleıtin, ishki kıkiljińderi sheshilmegen ári jemqorlyqqa shaldyqqan memleket eshqashan baıymaıdy» degen. Osy pikirmen qanshalyqty kelisesiz?
- Tolyqtaı kelisemin.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Nazerke Súıindik