«Munaı soǵysy»: Qazaqstan qalaı utylyp otyr
Sózimiz dálelsiz bolmas úshin Statıstıka komıtetiniń sandaryna súıenip, syrtqy sektordyń el ekonomıkasyna yqpalyn saraptadyq.
Munaı qorynan da, eksport kóleminen de alǵashqy 15 memlekettiń qataryna kiretin Qazaqstanǵa qalyptasqan bul ahýal aıtarlyqtaı yqpal etken. Jalpylama alǵanda syrtqy saýda aınalymy eki-úsh ese kemidi. Al úsh jylda eksporttalǵan munaı kólemi belgilengen mejeden kem túspese de, odan túsken tabys úsh ese azaıyp ketken. Sebebi «qara altyn» arzanǵa satylyp jatyr. Tómendegi ınfografıkaǵa kóz júgirtseńiz, bári taıǵa tańba basqandaı-aq:
Bul arada Qazaqstan munaı baǵasymen alǵysharttalǵan álemdik ekonomıkalyq ahýaldyń tek saldaryn tartyp otyr. Halyqaralyq «Forex Club» kompanııalar tobynyń sarapshysy Valerıı Polhovskıı osyndaı pikir aıtady. Sarapshy el ekonomıkasyna eń birinshi yqpal etip otyrǵan ózge sebepterdi atady.
«Negizi álemdik ahýal Qazaqstan ekonomıkasyna aıtarlyqtaı yqpal jasap otyrǵan joq. Sebebi Qazaqstannyń Qytaı, Reseı syndy basty seriktesteri bar. El ekonomıkasyna eń birinshi yqpal etip otyrǵan da osy kórshilerdegi jaǵdaı. Qytaı ekonomıkasynyń baıaýlaýy men Reseı ekonomıkasyndaǵy daǵdarys qatty áser etip otyr. Taýar jetkizý, saýda-sattyq kelisimderi tejelýde. Óz kezeginde qos kórshige jahandaǵy jaǵdaı áser etedi. Sondyqtan syrtqy sektorda álemdik ekonomıkanyń yqpalyn saldar dep túsinýge bolady. Budan bólek Qazaqstannyń ishki máseleleri bar. Aldyńǵy qatarly memlekettermen salystyrǵanda básekege qabiletsiz. Álemdik eńbek naryǵynda enshisin eseleý úshin eń aldymen osy máselelerdi sheshý qajet. Sonda ǵana Qazaqstan ekonomıkasy munaıǵa táýeldilikten qutylady», - deıdi maman.
Baqsaq, Qazaqstan jaǵdaıynda búgin-erteń munaı baǵasyna táýeldilikten aryla almaıtynymyz baıqalady. Bunyń básekelestikten bastap, el jaǵdaıyndaǵy jalpy ekonomıkalyq sebepteri kóp. Eń negizgisi eki sebep: óndirilgen shıkizattyń óz elimizde óńdelmeýi jáne Reseıge ekonomıkalyq táýeldilik. Birinshisine toqtalaıyq. Qara altynnyń negizgi bóligi eksportqa ketedi. Qaıta óńdelgen ónimder túgel syrttan tasymaldanady. ıAǵnı eksportqa shyǵarǵan munaıymyzdy janarmaı, gaz, energııa túrinde Reseıden ımporttap alamyz. Eldegi janarmaı qunynyń qymbattyǵy da osydan. Nege Qazaqstan óz munaıyn ózi óńdep, ishki naryqty arzan ónimmen qamtamasyz etpeıdi? Buǵan ne kedergi bolyp otyr? Taǵy da sarapshy sózine júginsek
«Janatyn shıkizattyń sapasyn baqylaıtyn halyqaralyq The International Fuel Quality Center (IFQC) ortalyǵy álem elderindegi janarmaı sapasyn zerttegen. Ortalyqtyń reıtıngi boıynsha Qazaqstan 2016 jyly 100 orynnyń ishinde 90-orynǵa turaqtapty. Bul Ýganda men Kongonyń reıtınginen de tómen. Buny bir dep qoıyńyz. Endi Qazaqstan «qara altyndy» qaıta óńdeıtin úsh iri zaýytty jetildirip, munaıdy qaıta óńdeý kólemin 14,5 mln tonnadan 17,5 mln tonnaǵa deıin arttyrýdy kózdep otyr. Alaıda bul 2019 jyly ǵana alynatyn meje. Pavlodar men Atyraýdaǵy munaıdy qaıta óńdeý zaýyttaryn jańǵyrtý jumystary 2017 jyly, Shymkenttegi zaýytty jańǵyrtý jumysy 2018 jyly aıaqtalýy kerek. Energetıka mınıstrliginiń esebi boıynsha osy zaýyttardy jańǵyrtý jumystary aıaqtalǵannan keıin benzın, dızeldi otyn, áýe kemelerine arnalǵan janarmaılardyń óndirisi artýy tıis. ıAǵnı munaıdy qaıta óńdeý kólemi 17,5 mln tonnaǵa artatyn bolsa Qazaqstan ishki qajettiligin otandyq munaı ónimderimen tolyqtaı qamtamasyz etip, ımportqa táýeldilikten qutylady», - deıdi Valerıı Ivanovıch.
Taǵy da «biraq» deımiz bul arada. Eki jylda bar máseleni sheship, maqsatqa jetý ekitalaı eken. Sebebi munaıdy qaıta óńdeý zaýyttaryn jańǵyrtý baǵdarlamasyn tolyqtaı júzege asyrǵan kúnniń ózinde bir qater bar. Qazaqstanda óndirilgen shıkizatty ishki naryqqa ákelý óndirýshiler úshin tıimsiz bolýy múmkin. Bul arada qyrýar tabys túsiretin munaı salasynyń basy-qasynda júrgen monopolısterdiń múddesi tur. Úkimet áldeqashan úsh munaı óńdeý zaýytyn jańǵyrtý jumystaryn aıaqtap, 2017 jyly ózimizdi munaı ónimderimen tolyq qamtıtyn bolamyz degen. Sońǵy kezderi resmı jaýapty organ - Energetıka mınıstrligi bul merzimdi taǵy eki jylǵa shegerdi. Sondaı-aq Prezıdent Qazaqstanda tórtinshi MÓZ salýdy tapsyrǵan-dy. Qazir Úkimet bul máseleni qarastyryp jatyr-mys. Qashan qolǵa alynatyny Qudaıǵa aıan.
Eń úlken ekinshi sebepke keleıik. Qazaqstan munaı máselesinde ózgelerden góri Reseıge kóp táýeldi. Elde óndirilgen munaıdyń negizgi bóligi Reseıdiń tranzıttik joly arqyly tasymaldanady. ıAǵnı Reseı óńdelgen munaı ónimderin bizge satýdan ǵana paıda taýyp otyrǵan joq. Óndirgen shıkizatymyzdy shetel asyrǵany úshin qomaqty qarajat alady. Munaıdy óndirý bar da, ony satyp alýshylarǵa jetkizý joly bar. ıAǵnı - tasymaldaý. Tasymaldaýǵa kelgende de Qazaqstan Reseıdiń tranzıt jolyna táýeldi. Al Reseı tranzıtten túsetin tabysty arttyra berýge múddeli. Qazaqstan syndy iri munaı óndirýshisiniń ózine táýeldi bola bergeni tıimdi. Árıne el munaıyn shetelge tasymaldaýdyń ózge de baǵyttary bar. Biraq báribir basymdyq Reseı tranzıtinde. Munaıdyń kóp mólsheri Reseı baǵytyndaǵy qubyrlar arqyly jetkiziledi. Ashyq teńizderge týra shyǵa almaıtyn Qazaqstan shıkizatty shetel asyrýdyń ózge baǵyttaryn qansha qarastyrǵanymen, Máskeý óziniń tranzıttik múmkindikterin álsiretpeýge tyrysyp baǵady. Buǵan múmkindigi de jetkilikti. Sebebi Qazaqstan Reseıge tek munaı máselesinde ǵana táýeldi emes.
Qazaqstannyń munaı máselesindegi eń negizgi osal jeri - osy ekeýi. Ázirge bul eki másele basy ashyq kúıinde qala bermek. Qoldan keler qaıran joq.
Qazaqstannyń álemdik «munaı soǵysynda» utpasa da ońtaıly ornalasqan tusy - Qytaı. Jahandyq jaǵdaıdan upaıy túgeli - osy kórshimiz. Sebebi Qytaı naryǵy - úlken tutynýshy naryq. Qytaı ımporty - álemdik munaı baǵasyn qalypqa keltirýde basty faktorlardyń biri sanalady. Búgingi tańda ekonomıkasy baıaýlasa da, «qara altyndy» arzanǵa alyp, esebin túgendep otyrǵan jaıy bar. Aıta keterligi, Qytaıǵa munaı jetkizýde Reseı byltyr Saýd Arabııasyn shań qaptyryp, birinshi orynǵa shyqqan. Árıne, bunda bizdiń eldiń úlesin arttyrý turǵysynda másele kóterilýi múmkin. Alaıda, Qazaqstan ustanymynda eń negizgisi - munaı satý baǵytyn ártaraptandyrý. Bul belgili bir baǵyttaǵy táýeldilikti arttyra túsedi.
Alpaýyttar arpalysy
Jalpy álemdik «munaı soǵysynda» Reseı yqpaldy oıynshy. Sebebi munaı qory mol. Byltyr 547,6 mln tonna munaı óndirip, 254,8 mln tonnasyn eksportqa shyǵarǵan. ıAǵnı munaı óndirisiniń 46,5 paıyzy. Osylaısha Reseıdiń ótken jylǵy jalpy eksportynda munaıdyń úlesi 25,8% quraǵan. Sanktsııalardyń qursaýynda qalǵanyna qaramastan 2016 jyly munaı óndirýden Amerıka men Saýd Arabııasyn basyp ozyp, álem boıynsha birinshi orynǵa shyqty, bul bıýdjettiń ornyn toltyrýdyń qamy sekildi. Desek te kórshimiz dóńaıbattan ada. Búgingisi «bóri ashtyǵyn bildirmes, syrtqa júnin qampaıtardyń» keri. Sondyqtan arbasqan alpaýyttarmen kelisimge kelýge ket ári emes. Jeltoqsanda OPEK-pen munaı óndirý kólemin shekteý týraly kelisim jasasqan. Aldaǵy ýaqytta da osy ýaǵdany jalǵastyra berýge beıim. Óz kezeginde OPEK-tiń de kelispeske amaly joq. Reseı uıym quramyna kirmese de saıasatyna aıtarlyqtaı yqpal ete alady. Óıtkeni kez kelgen ýaqytta naryqtaǵy úlesin arttyrýy múmkin. Sol sebepti de OPEK kórshimizben sanasýǵa májbúr. Dál qazir qos taraptyń múddesi bir jerde toǵysyp tur. Bas aýrý basqada...
Quramyna munaı óndiretin 13 memleket kiretin OPEK álemdegi munaı qorynyń úshten ekisine, eksporttyń teń jartysy ıe. Biraq uıym quramyna kirmeıtin básekelesteriniń óndiris kólemin arttyrýy sebepti upaıynan utylyp otyr. Máseleni sheshpek bolyp memleket basshylary ótken jyldyń qarashasynda Venada bas qosyp, munaı óndirý kólemin shekteý týraly kelisim jasasqan edi. Osydan keıin munaı baǵasy 30% kóterildi. Endi alty aıǵa jasalǵan osy kelisimdi taǵy jarty jylǵa uzartý máselesi qaıta kóterilip jatyr. Buǵan uıymnyń tórt kózi túgel múddeli. Sarapshynyń sózine sensek, OPEK kelisimdi uzartýǵa bar kúshin salady. Eger 25 mamyrda ótetin kezdesýde osy kelisim taǵy bekitilse, naryqtaǵy suranys pen usynys teńelip, bir barrel munaı baǵasy jyl sońyna deıin 60 dollarǵa jetýi bek múmkin.
Reseı men OPEK-tiń bas aýrýy bolyp otyrǵan - Amerıka. Álemdegi eń iri munaı óndirýshi ári tutynýshy el. Munaı óndirisin úzdiksiz arttyryp keledi. Búginde burǵylaý qondyrǵylarynyń sanyn 672-ge, bir táýlikte óndiriletin shıkizatty 9,13 mln barrelge jetkizgen. Qosymsha munaı qorlary ashylyp, mólsheri 1982 jylǵy esepterden asyp túsken. Bir sózben aıtqanda munaı óndiretin barlyq memlekettiń baǵy da, sory da Amerıkanyń saıasatyna baılanysty. Endi alpaýyttardyń «sarabdal saıasatker emes» dep kózge ilgisi kelmegen Donald Tramptyń kóńil-kúıine alańdaýmen kúni ótkeli tur. Al Qazaqstanǵa «munaı soǵysynda» Reseıdiń tileýin tilegennen basqa amaly qalmaǵandaı.